تاریخ غفلت 2 : سرنوشت شوم خلیج فارس در زمان شاه اسماعیل

خلیج فارس در زمان شاه اسماعیل صفوی با مهاجمانی روبرو شد که از آن سوی دنیا آمده بودند تا جای پایی برای خود محکم کنند. آنها از غلفت حاکمان مقتدر در خاورمیانه استفاده کردند و سرنوشت این آبراهه و مردمان ساکن در آن را برای همیشه تغییر دادند. تاریخ از قساوت های مهاجمان پرتقالی و انگلیسی بسیار نوشته است. بی رحمی هایی که با هدف ایجاد رعب و وحشت در بومیان منطقه صورت گرفت.

این حملات البته از سوی ایرانیان در زمان شاه عباس و با تاخیر بیش از یک قرن پاسخ داده شد، اما شاید دیر شده بود و آنها جای پای خود را با وجود شکست از سپاه ایران در خلیج فارس سفت کرده بودند و همین هم باعث شد که این آبراهه دیگر هیچ گاه به شرایط پیشینی خود برنگردد.

در نوشتار قبل از غفلت ایرانیان از غرب و آنچه در اروپا اتفاق افتاد نوشتیم اما موضوع زمانی جالب می شود که بدانیم آنها ظاهرا حتی نمی دانستند در نقاط دیگر دنیا چه خبر است . حوادث خلیج فارس در زمان شاه اسماعیل یک نمونه از بی خبری ما ایرانی ها از حوادث دنیاست.

تاریخ می گوید حاکمان آن روز ایران خبر نداشتند که در مرزهای جنوبی چه قدرت های تازه نفسی به میدان آمده اند و چگونه اوضاع اقتصادی و سیاسی ایران را تحت تاثیر فعالیت های مخرب خود قرار خواهند داد.

شاه اسماعیل در مسیر یکپارچگی ایران

شاه اسماعیل وقتی در حال یکپارچه سازی مذهبی و سیاسی ایران بود و می کوشید هویت ایرانیان را که قرن ها در هیاهوی سلطه خلافت بغداد گم شده بود، بازیابی کند، اروپایی ها به دنبال راه های تجارت دریایی با شرق به خصوص هند و چین بودند و همین باعث شد که به فکر تصاحب نقاط کلیدی دنیای تجارت دریایی شوند و یکی از این نقاط هم جزایر خلیج فارس بود.

در میان جزایر خلیج فارس، هرمز در آن زمان بزرگترین مرکز تجارت خاورمیانه بود و بارانداز اصلی کالاهایی بود که میان شرق و غرب عالم تبادل می شد. اما شاه جوان ایرانی که سلسله صفویه را تاسیس کرد، مشکلات دیگری را پیش روی ایران می دید و تلاش کرد آنها را حل کند.

شاه اسماعیل پروژه خود را یکپارچه سازی ایران با تعیین دین رسمی و حکومت مرکزی تعریف کرده بود تا هویت مستقل ایرانیان احیا شود. ایرانی ها بعد از اسلام دیگر نتوانسته بودند حکومت یکپارچه و مستقل از خلافت بغداد داشته باشند.

به عبارتی تا قبل از حمله مغول و در زمان حیات سلسله عباسیان حکامی که در ایران به قدرت می رسیدند مجبور بودند در تمام امور با  خلیفه مسلمین که در بغداد ساکن بود، هماهنگ باشند.

همین لزوم هماهنگی باعث شد که با وجود ارادت ایرانیان به خاندان اهل بیت ، آل بویه از اعلام تشیع به عنوان دین رسمی پرهیز کنند. آنها می دانستند که با این کار خلیفه، تمام توان تبلیغاتی و اجتماعی خود را علیه آل بویه بسیج خواهد کرد و همین باعث می شود که نتوانند به اهداف خود که همانا آبادانی و پیشرفت کشور بود، برسند.

اما با از بین رفتن عباسیان، ایرانیان دیگر چنین اجباری نداشتند و البته حمله تیمور لنگ و سیطره گورکانیان برای مدتی، باعث شد که ایرانیان با تاخیر به مخالفت و روشن کردن تمایزات مذهبی خود با جریان حاکم بر جهان اسلام که آن زمان اعراب بر آن تاکید داشتند، اقدام کنند.

فرصت استقلال در دوره صفوی

اما وقتی صفویه روی کار آمد دیگر همه چیز مهیا بود و ایرانیان توانستند بعد از قرون متمادی کشوری مستقل شوند به این معنا که دیگر لازم نبود مذهب و بر تخت نشستن پادشاهشان را با هیچ قدرت دیگری هماهنگ کنند. ایران، کشوری مستقل از خلافت و سیادت مذهبی اعراب شد و هویت مستقل خود را با یک مذهب متفاوت از مذهب حاکم بر جهان اسلام تعریف کرد.

شاید از جهاتی به سیاست یکپارچه سازی شاه اسماعیل انتقاهایی د وارد باشد، اما اکثر مورخان و جامعه شناسان سیاسی هویت ملی امروز ایرانیان را مرهون صفویه و سیاست تعریف هویت مستقل سیاسی و مذهبی از خلافت و مذهب حاکم بر جهان اسلام آن روز می دانند.

البته در زمان صفویه دیگر خبری از خلفای عباسی نبود اما عثمانی ها خود را وارث خلافت عباسی و خلافت می دانستند و انتظار داشتند شاهان صفوی از آنها پیروی کنند. این ادعای عثمانی ها باعث شده بود که به نوعی با حکام مصر که آنها هم مدعی خلافت عباسی بودند، درگیر باشند.

چرا صفویه شیعه دوازده امامی را مذهب خود اعلام کرد

تاریخ به خوبی روشن نکرده است که خاندان صفوی از چه زمانی شیعه دوازده امامی شدند، برخی مورخان اجداد این خاندان را دارای مذهب حنفی می دانند و برخی مورخان دوره صفویه که با دربار صفوی سر و سری داشتند می گویند نسب خاندان صفوی به امام موسی کاظم (ع) امام هفتم شیعیان بر می گردد.

البته انتخاب مذهب جعفری دوازده امامی به عنوان دین رسمی در ایران بر بستر پذیرش اکثریت جامعه ایران شکل گرفت. ضمن این که مقاومت هایی هم به وجود آمد که بیشتر این مقاومت ها از جنس سیاسی و عادت به همراهی با حاکمیت تفکر اهل سنت در جهان اسلام بود.

ایرانی ها به دلایلی که تفصیلش از حوصله این مقاله خارج است از همان ابتدا که خط کشی های فرقه ای در اسلام شکل گرفت گرایش به اهل بیت داشتند. برخی شهرهای ایران مامن و پناهگاه ساداتی بودند که تحت فشار حاکمیت طی قرون متمادی به ایران سفر کرده بودند. در نتیجه اعلام مذهب دوازده امامی که در آن زمان هنوز شکل و شمایل و ساختار فقهی و اندیشه ای امروز را نداشت، به عنوان دین رسمی بر بستر پذیرش جامعه ایرانی، مطرح شد.

البته در برخی مناطق ایران مقاومت هایی در این زمینه بود که بیشتر جنبه سیاسی داشت. به هر حال اهل سنت قرون متمادی بود که دین حاکم بودند و دین حاکم هم همواره طرفدارانی غیرعقیدتی دارد.

با این همه و با همه احترامی که به دغدغه شاه اسماعیل در یکپارچه سازی دینی و ملی ایرانیان داریم و اهمیت این موضوع که این سیاست چقدر مانع از بلعیده شدن ایران توسط عثمانی شد، باید بدانیم که شاه جوان ایرانی یک خبر بزرگ را نشنید و از آن غفلت کرد. غفلتی که در دهه ها و قرن های بعد دردسرهای فراوانی برای ایرانیان به وجود آورد.

اتفاقات ناگوار در خلیج فارس زمان شاه اسماعیل

وقتی شاه اسماعیل در اردبیل در سال 1487 میلادی (26 تیر 866 و 16 رجب 892) دیده به جهان گشود، آلفونسو دو آلبو کرک یک فرمانده نظامی 35 ساله پرتقالی بود. سرنوشت او به ایران و خلیج فارس گره خورد و البته این یک شوربختی برای ایران بود که شاه جوان ایرانی هیچ گاه با او روبرو نشدند تا مزد ظلم و ستم های فراوانی که به مردم مظلوم جنوب ایران و به خصوص ساکنان جزایر جنوبی داشت را دریافت کند.

آلفونسو دو آلبو کرک در سال سپتامبر 1507 (شهریور 886) به هرمز که پر رونق ترین و ثروتمندترین جزیره خلیج فارس در آن زمان و تابع ایران بود، حمله کرد و با هفت کشتی آن را به تصرف درآورد و در همان ابتدا مقرر کرد که از این به بعد خراج جزیره باید به دولت پرتقال داده شود و جالب است که وقتی از دو پیک از سوی حاکم شیراز برای دریافت خراج دولت ایران به جزیره هرمز مراجعه کردند آلفونسو به آنها یک تفنگ ، یک تیر و یک گلوله توپ هدیه داد و اعلام کرد که خراج هرمز به دولت پرتقال تعلق دارد.

شاه اسماعیل و غفلت از دریا

این واقعه همزمان با دوره ای است که شاه اسماعیل آخرین تلاش ها برای یکپارچه سازی ایران را انجام می داد. به طوری که می توان به صورت تقریبی گفت که شاه اسماعیل در زمان حمله پرتقالی ها به جزیره هرمز سرگرم جمع آوری لشکر برای حمله به بغداد بوده است.

شاه اسماعیل و لشکرش خداوندگاران جنگ روی زمین و مبارزات در روی خشکی ها بودند اما نمی دانستند که قدرت دنیای آینده را کشتی های جنگی می سازند و این قدرت است که به پرتقال – یک کشور بسیار کوچک در اروپای آن زمان – فرصت می دهد که هزاران کیلومتر دورتر از مرزهایش به خلیج فارس بیاید و کشورگشایی کند. خلیج فارس در زمان شاه اسماعیل آبستن حوادث تلخ بسیاری بود که فکر می کنم حاکمان آن روز ایران نسبت به آن بی اطلاع بودند.

شاه اسماعیل صفوی شهرهای ایران و خانات حاکم بر این شهرها را یکی یکی به تصرف درمی آورد اما آیا نمی دانست که جزایر خلیج فارس سرمایه های بزرگ ایران هستند و حفظ حاکمیت ایران بر آنها اهمیت فراوان دارند؟ به تاریخ دوره شاه اسماعیل که مراجعه می کنیم اثری از مقابله و مقاومت او در برابر پرتقالی های مهاجم نمی بینیم!

تا جایی که من در تاریخ گشتم، ندیدم که شاه اسماعیل تلاشی برای تشکیل یک ناوگان دریایی کند و مقابله با حملات پرتقال به جزایر ایرانی خلیج فارس کند. در واقع خلیج فارس در زمان شاه اسماعیل منطقه باز و بدون دفاعی بود که اروپایی های کشتی نشین را وسوسه کرد که بیایند و ادعای حاکمیت کنند.

چنانچه در آینده خواهیم گفت که حضور بیگانگان در خلیج فارس چه فرصت هایی از محلی ها و ایران از بین برد که در مرزهای شمالی خلیج فارس قرار داشت. پرتقالی ها اول از همه سر رسیدند و بعد البته به دلیل ضعف در قدرت ، جای خود را در دهه های بعد به انگلیسی ها دادند.

آیا شاه صفوی ناگزیر به غفلت از خلیج فارس بود؟

جزیره هرمز و خلیج فارس در زمان شاه اسماعیل در اوج قدرت اقتصادی بودند و همین ضرورت توجه بیشتر به آن را بیشتر می کرد اما توجهی نشد. البته امروز که به تاریخ نگاه می کنیم جریانات برای ما روشن تر هستند و نباید انتظار داشته باشیم که مردم آن دوره تحلیل امروز ما را داشته باشند.

به همین دلیل قصد قضاوت درباره  کاری های احتمالی در خلیج فارس در زمان اسماعیل نداریم. شاید اگر امروز با شاه اسماعیل رو برو می شدیم و از او درباره آن روزها می پرسیدیم جواب هایی داشت.

از جمله جواب ها شاید این بود که تهدیدهای اصلی ایران در دریا نبود و اگر پرتقالی ها تمام جزایر ایران در خلیج فارس را هم می گرفتند به اندازه تهدید عثمانی ها و ازبک ها خطرناک نبودند که آمده بودند تا کل ایران را تصرف کنند.

از این نظر شاید شاه اسماعیل حق داشت که موضوع حمله پرتقالی ها به هرمز علی رغم اهمیت اقتصادی اش برای ایران، را جدی نگیرد. ایران آن روز با دو تهدید سنتی و جدی مواجه بود. یکی حمله ازبکان از شمال شرق که دست اندازی هایشان به خراسان و شهرهای شمال شرق ایران همواره شهرهای خراسان بزرگ را آزار می داد و دیگری همسایه غربی یعنی عثمانی هیچ گاه از تهدید ایران و شهرهای آذربایجان دست نکشید.

علاوه بر تهدیدهای توسعه طلبانه این دو همسایه ، اعلام مذهب شیعه توسط شاه اسماعیل باعث ایجاد نوعی همگرایی مذهبی بین ازبک ها و عثمانی ها هم شد و آنها با هدف مقابله با شیعه گرایی صفویه گاهی همزمان هم به ایران حمله می کردند.

بنابراین شاید به شاه اسماعیل باید حق داد که ناوهای جنگی پرتقال و تصرف جزیره هرمز را جدی نگرفت و به آنها هیچ گاه پاسخ نداد و بیشتر مشغول دشمنان سنتی خود شد و طبیعی است که وقتی اقدامات پرتقال در خلیج فارس اهمیتی برای دولت مرکزی نداشته باشد.

در این صورت حتما مسابقه استعمارگران اروپایی برای دستیابی به هند و قتل و غارت شهرهای این کشور هم دیگر در مدار دید پادشاهان ایران قرار نمی گیرد. اتفاقی که موجب مصائب و دردسرهای بسیاری هم برای هند و هم برای ایران شد که به نوعی در همسایگی هند قرار داشت.

آغاز استعمارگری اروپا در خلیج فارس زمان شاه اسماعیل

در مجموع می توان این نتیجه را گرفت که شروع سلطنت شاه اسماعیل به عنوان اولین شاه صفوی مقارن است با آغاز ورود استعمارگران به خلیج فارس و دریای هند و این اتفاق چنانچه بعدها معلوم شد منشاء مشکلات بسیاری برای ایران و کشورهای منطقه شد اما صفویه در سال های اول هیچ اقدام موثری در برابر این مهاجمان نکرد.

البته نداشتن قوای دریایی و ناوهای مناسب نقطه ضعف بزرگی برای صفوی بود که اقتدار دولت ایران را در قرن های بعد با چالش های جدی مواجه کرد.

نتیجه دیگر این که شاهان صفوی با دو تهدید جدی و مهم ازبک ها در شمال شرق و عثمانی ها در شمال غرب و غرب مواجه بودند و جنگ مذهبی هم که در داخل کشور راه افتاده بود باعث شد صفویه هیچ گاه روی خلیج فارس و تهدیدهای دشمنان تازه نفس و از آب گذشته تمرکز نکنند و این عدم تمرکز خسارات بسیاری در آینده به ایران وارد کرد.