شوروی ، چرا آمد و چرا رفت -1

ویکی تماس: در دسامبر 1991 پیرمردی در اروپای شرقی زمین خورد که قدرت زیادی داشت البته همه می دانستند او خواهد افتاد. او بزرگترین مرد قبیله اش بود اما وقتی زمین خورد قبیله اش از هم پاشید و کسی هم به یاری اش نیامد.

این پیرمرد از همان  نوامبر 1922 که متولد شد، یک شورشی بود و می خواست که «خون پادشاهی» را در جهان هدر بدهد، ظلم و ستم اشراف را از بین ببرد، عدالت را برپا کند و مانع «مذهب و کلیسای توجیه گر ظلم و ستم قدرتمداران علیه طبقات محروم» شود. اما حالا بعد از هفتاد سال خود از هر پادشاهی ظالم تر شده بود، از هر ثروتمندی بیشتر مردم را فقیر کرده بود و از هر کلیسایی بیشتر اعمال شنیع خود را توجیه می کرد.

این تمام داستان شوروی است که انقلابیون روسی فوریه 1917 ، آن را در 1922 متولد کردند و در دسامبر 1991 زمین خورد و از بین رفت. در بخش اول این نوشتار به شوروی و چگونگی به وجود آمدن آن می پردازیم و این که چطور شد از آرمان عدالت خواهی به سرکوبگری و استبداد رسید.

کمونیسم چرا به وجود آمد؟

تفکر کمونیست چرا در اروپا به وجود آمد و چه هدفی را دنبال می کرد؟ بگذارید برای این که بدانیم داستان چیست با یک اروپایی همراه شویم و ببینیم اروپایی ها چه مشکلی دیدند و برای حل آن چه راه هایی را رفتند و چه شد که از سوسیالیسم و کمونیسم سر در آوردند  و چطور شد که کمونیسم با وجود شور و حرارتی که در ایجاد آن وجود داشت، بعد از حدود هفتاد سال وقتی زمین خورد هیچ کس دلش نسوخت.

اروپایی ها در اکثر شهرهایشان بعد از قرون وسطی با یک موضوع آزاردهنده روبرو بودند، قحطی و فقر در شهرها بیداد می کرد، جمعیت ساکن در شهرها روز به روز بیشتر می شد و به کمک پزشکی های مدرن مرگ و میر کاهش داشت و جمعیت اروپا رو به افزایش بود. متفکران و فلاسفه در سایه کاهش قدرت کلیسا به طرح مباحث انتقادی درباره دین و سیاست می پرداختند و تمایل به تغییر در مناسبات اجتماعی و سیاسی در مجامع انسانی در اروپا شکل گرفته بود.

مانع بزرگ پیش روی اروپای در حال تغییر

اما یک مانع بزرگ در برابر تغییر وجود داشت و آن هم اتحادهایی میان پادشاه، اشراف و زمینداران و کلیسا برای حفظ وضع موجود در سرزمین ها بود. به تدریج و با افزوده شدن جریان های انتقادی و نیز بروز برخی مشکلات و نارسایی ها مثل قحطی و ناتوانی در اداره کشورها، اروپا شاهد شورش ها و طغیان هایی بود و برخی از آنها هم به اصلاحات منجر شد که به چند مورد اصلی آن می پردازیم.

انگلستان و هوشمندی اشراف

قرن هفدهم  میلادی انگلستان محل کشمکش های اشراف، زمینداران، کلیسا و پادشاه بود، پادشاه از اشراف شهرنشین مالیات های سنگین می گرفت و حمایت زمین داران و کلیسا را جلب کرده بود اشراف دست به شورش برداشتند و جنگ های شدیدی میان طرفداران پادشاه و اشراف در گرفت. این کشمکش ها با قدرت نمایی اشراف شهری نهایتا در انقلاب شکوهمند انگلستان به پایان رسید و نهاد پادشاه عقب نشست. در انگلستان اشراف به عنوان موتور محرک اصلاحات موفق بودند و اتفاقا چون موفق بودند، شرایط دراین کشور مثل فرانسه و روسیه به سمت طغیان طبقه محروم و توده ها و شکستن همه ساختارهای سیاسی نرفت.

فرانسه و طبقه متوسط

اما در فرانسه که قرن نوزدهمش به آشوب کشیده شد شرایط کمی متفاوت تر بود آنجا هم خزانه خالی لویی شانزدهم که میراث شوم به جامانده از جنگ طلبی ها و ولخرجی های شاهان قبل بود ، باعث شد که حکومت مالیات ها را افزایش دهد. آنجا اشراف، زمینداران و رهبران کلیسا برای حفظ وضع موجود به کمک شاه آمدند و البته که نتیجه، پیروزی مردم بر اتحاد شاه، اشراف و کلیسا بود. البته یک طبقه در فرانسه قرن نوزدهم موتور محرک اصلی انقلاب بود و آن طبقه متوسط بود طبقه ای از شهرنشینان که خیلی فقیر نبودند اما سرمایه دار هم نبودند و اتفاقا مطالبات آزادی خواهانه این طبقه باعث شد که انقلاب فرانسه به سوی آرمان هایی نظیر جمهوریت و آزادی خواهی سوق پیدا کند. در انقلاب فرانسه اشرافیت فرانسوی هم ضربات سختی خورد هر چند که در چارچوب جمهوریت فرانسوی به فعالیت خود ادامه داد.

روسیه متفاوت از بقیه

انقلاب بعدی در روسیه متفاوت بود جامعه روسیه از نظر فقر و سواد نسبت به فرانسه و انگلستان در وضعیت نازل تری قرار داشت و طبعا انتظار نمی رفت آنجا جریان های روشنفکری پرقدرتی مانند فرانسه به انقلاب جهت آزادی خواهی بدهند، اما اوضاع ناگوار اقتصادی و البته شکست امپراطوری از ژاپن جرقه شورش را زد. اولین انقلاب در سال 1905 و بعد از شکست روس ها در جنگ با  ژاپن بود که معروف به انقلاب یکشنبه خونین است و در آن نیکلای تزار در ابتدا پذیرفت که مجلسی تشکیل دهد و پادشاهی را مشروطه کند اما بعد با سرکوب انقلابیون، چنین چیزی محقق نگردید. اما روس ها تحت تاثیر یک فیلسوف آلمانی به نام کارل مارکس به ایده ای متفاوت از فرانسوی ها و انگلیسی ها رسیدند. آنها تصور می کردند که مشکل در اشرافیت ، فئودالیسم، مذهب و خون پادشاهی است. در واقع موتور محرک انقلاب روسیه را کارگران کارخانجات و طبقات محروم تر جامعه شکل داده بودند و در انقلاب هم قرار این بود که طبقه کارگر حاکم شود.

در ذهن انقلابیون روس چه می گذشت؟

بعد از جنگ جهانی اول مردم روسیه از مداخله پادشاه در جنگ که منجر به گسترش  فقر و قحطی شد، خشمگین بودند آنها پادشاه را ناتوان از اداره روسیه می دانستند و در فوریه 1917 و در  نوامبر همان سال دو انقلاب پیاپی کردند و انقلابیون 5 سال بعد در 1922 حکومتی به نام اتحاد جماهیر شوروی تشکیل دادند و حکومتی تشکیل شد که نه می خواست اشرافیتی بماند و نه تباری از پادشاهان بر تخت بنشیند. انقلابیون روسی کلیسا را هم دور انداختند چون معتقد بودند «دین افیون توده هاست.»

پیشروی غول بزرگ شرق اروپا به غرب

شوروی وقتی تشکیل شد متشکل از کشورهای آسیای مرکزی و کشورهایی از اروپای شرقی بود. اما با وقوع جنگ جهانی دوم و حملات نازی ها به کشورهای اروپایی، مرزهای بین المللی به هم ریخت و حکومت شوروی برای حفظ موجودیت خود به برخی کشورهای اروپای شرقی لشکر کشید و بعد هم آنها را ضمیمه خاک خود کرد کشورهایی مثل استونی ، لتونی و لیتوانی در همین سال ها ضمیمه اتحادیه جماهیر شوروی شده بودند. شوروی نواری از کشورهای همسایه خود را هم با خود هم پیمان کرده و حکومت های آنها هم کمونیستی شده بود، مثل مجارستان، آلمان شرقی و لهستان. شوروی در این کشورها حضور نظامی داشت و شورش هایی هم که توسط مردم علیه حکومت کمونیستی برپا می شد را با استفاده از نیروی نظامی خود سرکوب می کرد یکی از مهمترین انقلاب ها ،  شورش مردم در چکسلاواکی موسوم به «بهار پراگ» بود که توسط ارتش سرخ شوروی سرکوب شد.

جهان به سوی دو قطبی شدن

گسترش شوروی در اروپا بعد از جنگ جهانی دوم باعث شد که کشورهای اروپایی به یک باره خود را در برابر یک امپراطوری مکتبی بزرگ ببینند که توانایی بسیاری در بلعیدن سایر کشورها داشت و همین هم باعث شد که جهان به سوی یک دو قطبی بزرگ حرکت کند. در یک قطب شوروی با تعدادی از کشورهای اقماری کمونیستی قرار داشت و می خواست کمونیسم را در کشورهای مختلف پیاده کند و دشمن اصلی خود را هم کاپیتالیسم یا همان نظام سرمایه داری می دانست و در سوی دیگر هم کشورهایی بودند که نظام سرمایه داری را به عنوان یک مدل حکومتی پذیرفته بودند و نمی خواستند شوروی آنها را ببلعد.

پیمان ناتو در برابر شوروی

در سال 1949 با هدف مقابله با پیشروی شوروی و حمله احتمالی ارتش این کشور، کشورهای اروپای غربی و آمریکا پیمان ناتو را امضا کردند که می گفت همه کشورهای عضو در برابر حمله احتمالی شوروی باید به هم کمک کنند. محور این اتحاد آمریکا بود و همه کشورها هم متکی به کمک آمریکا بودند. در واقع آمریکا سردمدار مقابله با شوروی شد و بدین ترتیب دو بلوک قدرت در جهان شکل گرفت در یک سو شوروی بود که خود از 15 کشور تشکیل می شد و کشورهایی هم متحد او بودند که بعدها در قالب پیمان ورشو باهم پیمان نظامی امضا کردند. در آن سو هم آمریکا و کشورهای عضو پیمان ناتو بودند.

در کشورهای عضو ناتو یک مساله می توانست محرک کمونیستی شدن جامعه باشد و آن شرایط بد اقتصادی بعد از سال های جنگ جهانی دوم بود. آمریکا برای این که کشورها کمونیستی نشوند طرح مارشال را ارائه داد که طبق آن کشورها در صورت اجرای الگوی واحدی از اقتصاد که توسط آمریکا ارائه شده بود از وام ها و تسهیلات آمریکایی بهره می بردند این طرح در کشورهایی که اجرا گردید منجر به شکوفایی اقتصادی و بهبود شاخص های زندگی شد و این مساله باعث شد که شوروی هم علاوه بر اداره 15 جمهوری خود، به کشورهای کمونیستی اقماری خود مثل آلمان شرقی کمک کند تا آنها بتوانند اقتصاد خود را بهبود بدهند. هر چقدر که طرح مارشال موفق بود در مقابل طرح شوروی ناموفق بود و در نتیجه یک ناهمگونی از نظر شاخص های زندگی در دو بلوک قدرت شکل گرفت که بعدها دردسرهای زیادی برای شوروی ایجاد کرد.

دشواری های یک اتحاد بزرگ

همان طور که گفتیم شوروی متشکل از 15 کشور بود که روسیه طی سال های 1922 تا 1940 آنها را ضمیمه خاک خود کرده و اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل داده بود. قرار بود این کشورها زیر یک پرچم با مرکزیت مسکو کشوری به نام شوروی داشته باشند و قرار بود یک دولت بزرگ با توصیفی که شد به وجود آید و همه کشورهایی که این اتحاد را تشکیل می دادند در رفاه و آسایش و برخورداری برابر باشند. اما چنانچه خواهیم گفت عملا چنین اتفاقی نیفتاد.

محو اشرافیت یعنی چه؟

رهبران انقلاب اکتبر روسیه، شاید تصورشان این بود که به یک ایده بسیار موفق و جادویی در مقایسه با دیگران رسیده اند. آنها مشکل اصلی را در «اشرافیت» دیدند و بر خلاف سایر ملت های به تنگ آمده از شرایط بد زندگی در کشورهایشان کوشیدند «طبقه اشرافی» را محو کنند و یک جامعه عادلانه بدون طبقه بسازند و رهبری آن را هم به طبقه کارگر بدهند. اما زدودن طبقه اشرافی چه معنایی داشت؟

دولت بزرگ که همه مشکلات را حل کند

شوروی وجه تمایز خود نسبت به سایر دولت ها را در ابتدای تشکیل در حوزه اقتصاد می دید از این نظر که معتقد بود نظام طبقاتی که سرمایه داران و اشراف ایجاد کرده اند منجر به ظلم و ستم به طبقه محروم و حقوق بگیران می شود در نتیجه اگر طبقه ای نباشد و همه باهم برابر شوند مشکلی هم ایجاد نخواهد شد. اما تمام تجربیات بشری می گفت که شغل و تولید جایی اتفاق می افتد که سرمایه ای باشد و سرمایه هم جایی هست که صاحبش قرار دارد. در نتیجه سرمایه داران بسترساز اشتغال و تولید هستند .

اگر سرمایه داران و اشراف را از یک جامعه بگیرید چه کسی می خواهد کارخانه بسازد و سرمایه بیاورد؟ پاسخ کمونیست ها روشن بود باید همه این کارها را دولت انجام می داد. در واقع در نگاه آنها باید یک دولت بزرگ و قوی تشکیل می شد که بتواند هم تولید کند و هم برای توده رفاه فراهم نماید و با ایجاد و تبلیغ یک «مرام» یا «ایدئولوژی» مردم را بی نیاز از دین و کلیسا کند. در این صورت دیگر نه نیازی به «اشتغال زایی ثروتمندان» بود و نه فقیر و گرسنه ای می ماند و نه کلیسایی که با نگاهی به طلای ثروتمند و برق شمشیر قدرتمند همه را دعوت به آرامش در برابر ظلم و بی عدالتی کند.

استالین رهبری در تراز کمونیسم

ایده دولت بزرگ و قوی که نمونه اعلای آن در دولت ژوزف استالین – دومین رهبر اتحاد جماهیر شوروی – تبلور یافت از یک جهت خوب بود چون مسئولیت ها را از دیگران سلب می کرد و شهروندان دیگر دغدغه ای برای به دست آوردن شغل، مسکن و … نداشتند. یک نظرسنجی که اخیرا از برخی مردم در مردم ساکن در جمهوری های شوروی شده است نشان می دهد آنها که در ان دوره زندگی می کردند معتقدند شرایط زندگی در آن زمان بهتر بود. چون افراد مسکن داشتند شغلشان تضمین شده بود و خدمات درمانی هم رایگان انجام می شد. اما در دولت های سرمایه داری برای هر کدام از اینها باید تلاش و مبارزه کرد.

مدل حکومتی که در زمان استالین اجرا شد ملزوماتی داشت که از او یک دیکتاتور ساخت. دیکتاتوری که کوچکترین نقد و انتقادی را بر نمی تافت و شوروی در زمان او بدترین استبداد تاریخ را تجربه کرد. بسیاری از اعضای حزب کمونیست شوروی که برخی شان از یاران غار استالین بودند یا در زندان ها اعدام شدند یا به اردوگاه های اجباری سیبری رفتند و در آنجا محو گردیدند.

حکومت مخوف استالین نشان داد که ایده دولت بزرگ برای موفقیت و ایجاد همگرایی و یکپارچگی به عنوان یک ضرورت ، به خود اجازه می دهد که هر جرم و جنایت و وحشی گری را مرتکب می شود جنایاتی که هم طراز با بزرگترین استبدادهای دنیا قلمداد می شد.

برخی آمارهای اقتصادی می گوید دولت استالین موفق ترین دولت در شوروی بود اما این موفقیت هم چندان بزرگ نبود و پیروزی چندانی برای شوروی به ارمغان نیاورد. در حالی که این موفقیت به بهای سرکوب های خونین درون حزبی و کشته شدن میلیون ها انسان در  اردوگاه های کار اجباری به دست آمده بود. ضمن این که در برابر رشد تصاعدی اقتصاد در کشورهای رقیب موفقیت چندانی تلقی نمی شد. آن موفقیت ها هم با مرگ استالین از بین رفت.

بگیر نگیر های الزامات دولت کمونیستی

کمونیسم یک ایده داشت که بر مبنای آن مالکیت خصوصی معنایی نداشت و همه کارها را هم دولت باید انجام می داد اما مشکل این بود که شوروی هر بار می خواست این ایده را پیاده کند اقتصاد کشور به هم می ریخت و رهبران شوروی مجبور می شدند در قالب طرح ها و برنامه هایی از آن فاصله بگیرند . یک بار در همان ابتدا تلاش شد که مالکیت خصوصی برانداخته شده و همان ایده دولت بزرگ تشکیل شود اما با کاهش شدید شاخص های اقتصادی طرح اقتصادی «تب» در زمان استالین به اجرا در آمد که منجر به شکل گیری واحدهای خصوصی کوچکی در روستاها به نام «کولاک» شد که ظلم و ستم فراوانی از جنس فئودالیسم به مردم می شد استالین چند سال بعد اعلام کرد که «تب» را کنار می گذارد و دوباره به سمت از بین بردن مالکیت خصوصی گام برداشت و دوباره شاخص های اقتصادی سقوط کرد. دولت شوروی که دید اوضاع اقتصادی رو به وخامت است دوباره از آرمان سوسیالیسم دست کشید.

جامعه کمونیستی شهروند مکتبی می خواهد

از اقتصاد که فاصله بگیریم از زاویه ای دیگر کمونیست ها یک دنیای اتوپیایی تصویر می کردند که در آن هیچ حکومتی نیست هیچ زورگویی نیست هیچ طبقه ای نیست و خلاصه هر چیزی که بد است در آنجا وجود ندارد. اما آنها وقتی می خواستند این دنیا را به واقعیت تبدیل کنند با موانع زیادی مواجه می شدند از جمله این که مجبور می شدند «دولت بزرگ» درست کنند و دولت بزرگ هم در تجربه های حکومت استالین نشان داده بود که کارآمدی ندارد ضمن این که دولت بزرگ نیاز به ارتش بزرگ و دستگاه سرکوب بزرگ داشت. 

آنها فکر می کردند می توانند با ایجاد یک نظام آموزشی بزرگ مردمی مکتبی درست کنند که نسبت به ارزش های کمونیسم و سیاست های دولت برآمده از آن توجیه باشند اما در حوزه فرهنگ همه چیز با آموزش به خوبی پیش نرفت آنها برای تحقق جامعه مکتبی علاوه بر آموزش مردم ، نیاز به مداخله در سایر حوزه های فرهنگی داشتند سینما باید مکتبی می شد موسیقی باید مکتبی می شد و … کلا هنر را در خدمت مکتب کمونیسم تعریف کردند و  از همین جا مداخله های دولت در زندگی شخصی مردم آغاز می شد.

در واقع برای رسیدن به جامعه آرمانی کمونیسم، مداخلات در زندگی مردم یک ضرورت اجتناب ناپذیر است حالا فکر کنید که دشواری های پیاده سازی این ایده چقدر بیشتر می شود وقتی که قرار باشد در 15 کشور با فرهنگ ها و مردمان متفاوت اعمال شود.

تخصص ویژه شوروی

اتحاد جماهیر شوروی در هر چیزی که موفق نبود در یک زمینه بسیار موفق عمل کرد و آن سرکوب بود. بزرگترین ارتش دنیا تشکیل شده بود و اصولا هیچ قدرتی نبود که جلوی آن بایستد. اما از یک جا اوضاع به هم ریخت و شرایط طوری پیش رفت که دیگر سرکوب ارتش جوابگو نبود و رهبران شوروی به این نقطه رسیدند که ادامه دادن این مسیر حتی اگر اشتباه هم باشد هم امکان ندارد.

در شماره بعدی به اتفاقاتی می پردازیم که مانند دومینو یکی یکی افتاد و پهناورترین کشور و بزرگترین دولت تاریخ را با سرعتی باورنکردنی از بین برد.