آیینهای محرمی؛ ماه شور حسینی

محرم‌الحرام، اولین ماه تقویم اسلامی (هجری ‌قمری) و به اعتقاد مسلمانان، از جمله ماه‌های حرام است. دلیل نام‌گذاری این ماه، حرام بودن جنگ درآن ذکر شده است. شب و روز اول محرم به‌عنوان اول سال قمری دارای نماز و آداب خاصی است. واقعه‌ی کربلا که منجر به شهادت امام حسین(ع) و یارانش شد، در ماه محرم سال 61 هجری قمری اتفاق افتاد. محرم و صفر، دو ماه خاص عزاداری شیعیان جهان به‌شمار می‌رود. در شهرها و روستاهای مختلف ایران، هرسال در این ایام شاهد برگزاری آیین‌های ویژه‌ای هستیم. مردم ایران در طول تاریخ، روش‌های محلی و سنتی مخصوص به خود در عزاداری و برپایی مراسم سوگواری دارند. از سوی دیگر، در بسیاری از سنت‌های عزاداری شهرهای مختلف، شباهت‌های فراوانی وجود دارد. برپایی دسته‌های عزاداری، تعزیه، گرداندن عَلَم و نخل و تهیه‌ی غذای نذری از جمله مراسمی است که در شهرهای کشور برپا می‌شود. گاهی این سنت‌ها به قدری جالب توجه‌اند که مردم را نه‌تنها از سراسر کشور، بلکه از کشورهای دیگر به تماشا دعوت می‌کند.
مردم ایران هرساله قبل از شروع محرم، با برپایی تکایا و هیأت‌های مذهبی، به استقبال این ماه می‌روند. پیش از این‌که محرم شروع شود، کوچه و خیابان‌های شهرهای مختلف، رنگ و بوی عزا به خود می‌گیرند. مردم شهرهای مختلف متناسب با فرهنگ و سنت‌های خود آماده می‌شوند. از جمله مراسمی که قبل از محرم شروع می‌شود، می‌توان به آیین کَرنازنی و تشت‌گذاری و عَلَم‌بندان اشاره کرد. اگر نتوانید برای آیین‌های سوگواری، خود را به سایر شهرها برسانید، بی‌شک رسوم مشابهی را در محل زندگی خود یا شهرهای اطراف خواهید یافت. در این مطلب به بررسی آیین‌های سنتی برپایی ماه محرم در برخی از شهرهای کشور می‌پردازیم.

آیین کَرنازنی: کَرنا، نوعی ابزار موسیقی بادی است که از نی ساخته شده و طول آن بین دو تا سه متر متغیر است. سر کَرنا از جنس نوعی کدو بوده که برای همین منظور پرورش می‌یابد و شبیه دهانه‌ی شیپور است (منتهی فرم منحنی دارد). کَرنازنی، ویژه‌ی عزای امام حسین(ع) بوده و در غرب مازندران و گیلان، به‌ویژه روستاهای رامسر برگزار می‌شود. امروز تعداد اندکی از روستاهای غرب مازندران و شرق گیلان مراسم «کَرنازنی» انجام می‌دهند و این آیین رو به فراموشی است. در گذشته این آیین، با آغاز ماه محرم شروع می‌شد و درواقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی جهت گرامیداشت شهدای کربلا بود و مردم با شنیدن طنین ناله‌ی «کَرنا» در مجلس عزا حضور می‌یافتند. دسته‌های کَرناچی مشتمل بر دو سرگروه و بین پنج تا هفت نفر کَرناچی بودند و گاهی سرکرناچی که رهبری کرناچیان را برعهده داشت، آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد و کَرناچیان از وی پیروی می‌کردند یا او آهنگی را می‌نواخت و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.

آیین عَلَم‌بندان: یکی از وسایل نمادین به‌کاررفته در آیین سوگواری محرم در میان شیعیان، «علامت» یا همان «عَلَم» است. با شروع محرم، «عَلَم» نقش مهمی در هیأت‌های عزاداری ایفا می‌کند. فلسفه‌ی ورد «عَلَم» یا «علامت» به زمان دیلمیان بازمی‌گردد. «علامت»، مظهری برای عزاداری محرم و سینه‌زنی بود و بدون آن نمی‌توانست دسته‌ای باشد. سینه‌زن باید پشت عَلَم سینه می‌زد تا نشان‌دهنده‌ی دسته‌ی عزاداری باشد. عَلَم‌ها در ابعاد متفاوت ساخته می‌شوند. حتی برخی نذر می‌کنند که برای یک هیأت علم سفارش دهند تا بتوانند در مسیری حمل‌کننده‌ی آن باشند. قدیمی‌ترین علم‌های ایرانی در کاخ توپ‌قاپی استانبول نگهداری می‌شود. این علم‌ها از غنایم جنگی است و پس از تصرف شهر تبریز توسط سپاهیان عثمانی، شاه‌سلیم آن‌ها را به استانبول منتقل کرد. آیین عَلَم‌بندی، آیینی است که به‌طور معمول، در برخی از مناطق مازندران، چند روز پیش از ماه محرم اجرا می‌شود. در این آیین، اطراف تندیس سروعلم، با پارچه‌های نذری مشکی و سبز تزیین می‌شود. هنگام برگزاری آیین عَلَم‌بندان، مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی جریان دارد و پس از آن هم عزاداران با چای و شربت پذیرایی می‌شوند.

آیین عَلَم‌گردانی: عَلَم‌گردانی، یکی دیگر از آیین‌های چندصد ساله در مازندران است که با وجود قدمت زیاد، هنوز منسوخ نشده و هم‌چنان با قوت در نقاط مختلف شهری و روستایی برگزار می‌شود. عَلَم‌گردانی، روز هفتم ماه محرم برگزار می‌شود. سنتی‌ترین شیوه‌ی عَلَم‌گردانی، در سال‌های اخیر در بخش «یانه‌سر» شهرستان بهشهر، چهاردانگه‌ی ساری، هزارجریب نکا و دیگر مناطق ییلاقی و کوهستانی مناطق مرکزی مازندران برگزار می‌شود. در این آیین، تعداد زیادی از مردان، جوانان و پیران، با راه‌اندازی دسته‌ی سینه‌زنی پشت عَلَم به راه افتاده و معمولاً پیرغلامان و مداحان، اشعاری را همچون «این از کیست که بی‌صاحب است» زمزمه می‌کنند و افراد با صدای بلند این اشعار را تکرار می‌کنند و به درب منازل می‌روند. از جمله آیین‌های مهم در عَلَم‌گردانی، قربانی‌کردن گوسفند توسط افرادی است که از سال گذشته برای این عَلَم نذر کرده‌اند و اکنون حاجت‌روا شده‌اند. همچنین اطعام‌دهی و پذیرایی در منازل و همچنین هدیه کردن پول، پوشاک و حتی مواد غذایی و برنج به عَلَم است. عَلَم وقتی به جلوی هر منزلی می‌رسد، با دود کردن اسپند و گُلپر، مورد استقبال قرار می‌گیرد و برخی از خانواده‌ها با آوردن آب، تندیس سروعَلَم را شست‌وشو داده و آب آن را در اطراف منزل و داخل اتاق‌ها می‌پاشند. آن‌ها معتقدند که این آب متبرک است و برکت می‌آورد و بلاها را دور می‌کند.

آیین تشت‌گذاری: رسم «تشت‌گذاری» یا «تشت‌گردانی» از جمله مراسمی است که منسوب به شهر اردبیل، به‌طور خاص و مردم آذربایجان، به‌طور عام است. آیین «تشت‌گذاری» در شهرهای ترک‌زبان از ریشه‌دارترین آیین‌های ماه محرم است که در روزهای پایانی ذی‌الحجه برگزار می‌شود و در حقیقت، برگزاری این آیین، آماده شدن حسینیان برای برگزاری مراسم سوگواری امام حسین(ع) را نشان می‌دهد. در آن آیین، «تشت» نماد مَشک سقای کربلا و «آب» نماد رود فرات است که روی امام حسین(ع) و یارانش بسته شد. آیین تشت‌گذاری از جمله سنت‌هایی است که در میان آذری‌زبانان مقیم استان مازندران رواج دارد. اگرچه به‌طورکلی، سنت تشت‌گذاری آذری‌ها قدمتی ششصد ساله دارد، اما در مازندران قدمت آن در مناطق مختلف متفاوت است، به‌گونه‌ای که در بهشهر حدود یکصد سال و در قائم‌شهر حدود نیم‌قرن پیشینه دارد. فلسفه‌ی برگزاری آیین تشت‌گذاری به واقعه‌ی کربلا باز می‌گردد، به زمانی که کاروان امام حسین(ع) با کاروان یزیدبن معاویه به فرماندهی حُر‌بن یزید ریاحی برخورد می‌کند و به دلیل این‌که لشکر حُر از لشکر امام حسین(ع) تقاضای آب می‌کند، امام دستور می‌دهند تا در تشت‌های مختلف آب بریزند تا لشکریان و اسب‌های دشمن سیراب شوند. آذری‌های مازندران با برگزاری این آیین به یاد وفاداری امام افتاده و عزاداری حسینی را به‌طور رسمی چند روز پیش از ماه محرم آغاز می‌کنند.

آیین شاه‌حسین تبریز: یکی از مراسم باشکوهی که در ایام عزاداری محرم در ایران برگزار می‌شود، مراسم «شاه‌حسین» تبریز است. این آیین که در لهجه‌ی محلی به آن «شاخسی» می‌گویند، از چند روز قبل از محرم شروع می‌شود و تا ظهر عاشورا ادامه پیدا می‌کند. در این مراسم، عزاداران سیاه‌پوش کنار یکدیگر می‌ایستند و با قرار دادن یک دست‌شان پشت کمر دیگری، زنجیره‌ای انسانی تشکیل می‌دهند. سپس با دست دیگر چوبی مخصوص را در مسیر سر تا پای خود حرکت می‌دهند. این حرکات همراه با نوای «شاه‌حسین»(شاخسی) و «وای حسین»(واخسی) عزاداران است. آیین شاه‌حسین، رفتاری نمادین است؛ گویا عزاداران درحال عزیمت به کربلا و قرارگرفتن در کنار یاران امام حسین(ع) هستند. درسال‌های اخیر، استفاده از سنج، طبل و سایر ادوات موسیقی مذهبی نیز در این مراسم رواج پیدا کرده است.

آیین مَجمَع‌گذاری: مَجمَع‌گذاری نیز از آیین‌های محرم در مازندران است که قدمتش در شرق این استان به دویست سال می‌رسد. این آیین بیشتر در روستاهای مناطق کوهستانی و ییلاقی مازندران برگزار می‌شود، ولی جاافتاده‌ترین شیوه‌ی مَجمَع‌گذاری که در این استان شهرت دارد، مربوط به روستای «کوهستان» از توابع شهرستان بهشهر است. در این آیین، کدبانوهای روستایی غذاهای مختلفی برای پذیرایی از عزاداران حسینی در روزهای تاسوعا و عاشورا تدارک می‌بینند و غذاها را داخل سینی بزرگی که مَجمَع نامیده می‌شود قرار می‌دهند و به حسینیه و محل عزاداری می‌برند تا از عزاداران پذیرایی کنند. مَجمَع‌های حاوی غذا، ابتدا در آشپزخانه‌ی حسینیه یا مسجد جمع‌آوری می‌شود و پس از عزاداری و اقامه‌ی نمازظهر، هر مَجمَع جلوی دو تا چهار نفر از عزاداران قرار داده می‌شود تا از خودشان پذیرایی کنند. در برخی از روستاهای مازندران مانند بیزکی جویبار، این رسم در تمامی شب‌های ماه محرم و روز تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. ( امسال به‌دلیل شیوع ویروس کرونا، این مراسم برگزار نمی‌شود).

آیین نخل‌کِشی: پیشینه‌ی تاریخی آیین نخل‌کشی و رسم تابوت‌گردانی امام حسین(ع) به دوره‌ی صفویه باز می‌گردد. نخل‌گردانی، یک اجتماع بزرگ است. نخل، نوعی تابوت چوبی است که بالای آن حالت قوس و محراب‌مانند دارد و آن‌را با پارچه‌های سبز رنگ، که رنگ نمادین ائمه(ع) است و پارچه‌های سیاه به‌عنوان نمادی از عزا می‌پوشانند. اجرای این آیین که بخش زیادی از شهرها و روستاها را در بر می‌گیرد، تقریباً در تمامی کشور تا حدودی شبیه به هم است. تفاوت در نحوه، مکان و زمان اجرا و برخی اعتقادات خاص به نخل می‌باشد. نخل‌گردانی بیشتر در شهرها و آبادی‌های اطراف کویر مرکزی ایران رواج دارد، از جمله جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، طالقان، شوشتر، شاهرود، آمل، اردستان و نایین. بیشترین و شاخص‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شود. طبق رسومات، آیین نخل‌گردانی درواقع در دو بخش برگزار می‌گردد: نخست نخل‌آرایی و نخل‌بندی که به آماده‌سازی و آراستن نخل عزا گفته می‌شود. دوم نخل‌گردانی و یا نخل‌برداری. آیین نخل‌گردانی روستای «نوا» در بخش لاریجان شهرستان آمل از آیین‌های کهنی است که هرساله در ایام ماه محرم در روزهای نهم و دهم صورت می‌گیرد. این نخل که بزرگ‌ترین نخل مازندران است، هرساله مسافت زیادی را در این روستا به‌همراه دسته‌های عزادار طی می‌کند. معروف‌ترین مراسم نخل‌کشی در ساری برگزار می‌شود. نخل چهارپایه‌ی چوبی دارد و ارتفاعش به یک و نیم متر می‌رسد که در مسجد روستای «تیله‌بن» ساری این نخل وجود دارد. مردم تیله‌بن همگی از سادات بوده و خود را در عزای جدشان حسین‌بن علی(ع) سزاوارتر می‌دانند. نظیر این نوع نخل‌ها و نخل‌کشی در برخی از روستاهای استان مازندران مانند روستای اورتشت شهرستان محمودآباد و روستای نوا شهرستان آمل نیز وجود دارد.

در این‌ میان، آن‌چه مهم است، درک عمیق و بازشناسی دقیق رفتارهایی است که در برگزاری مناسک آیینی و پاسداشت مراسم سنتی رواج داشته است. با توجه به شیوع ویروس کرونا و وضعیت قرمز اکثر شهرهای کشور، بسیاری از هیأت‌ها و دسته‌های عزاداری شهرها و روستاها از پذیرایی مهمان‌ها معذورند و برگزاری مراسم فقط با حضور اهالی محله با رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی انجام می‌شود.