دشت شیمبار؛ زمرد بهشتی و جنگلی خوزستان

دشت، سطحی هموار، وسیع با شیب نسبتاً کم و بدون شکستگی و دارای ظاهری صاف و هموار است و معمولاً محصور در میان کوه‌ها که تحت تأثیر عوامل گوناگونی در سرزمین ایران پدید آمده‌ است. دشت در فرهنگ جغرافیایی فارسی، به‌معنی «جلگه» نیز به‌کار می‌رود، درحالی‌که جلگه منطقه‌ای هموار و دارای شیب ملایمی است که از یک‌سو به کوه و از سوی دیگر به دریا منتهی می‌شود. ازاین‌رو، دشت‌های ایران را می‌توان به لحاظ وضعیت آب‌و‌هوایی و استقرار آن‌ها در مکان‌های مختلف، به سه گروه دشت‌های ساحلی (یعنی جلگه‌ها)، دشت‌های بیابانی و کویری که در سطح وسیعی از داخل ایران گسترده شده‌اند و دشت‌های حاصلخیز میان ارتفاعات که با وسعت کم و زیاد در سراسر ایران پراکنده‌اندتقسیم کرد. خوزستان یکی از استان‌های زیبای کشورمان است که در فصول مختلف سال، میزبان گردشگران زیادی می‌باشد. یکی از جاذبه‌های چشم‌نواز این استان «دشت شیمبار» است که در این نوشتار به آن می پردازیم.

• تاریخچه‌ی منطقه و ویژگی‌های دشت شیمبار:

موقعیت جغرافیایی این دشت، 32 درجه عرض شمالی و 33 تا 49 درجه طول شرقی است. درواقع دشت شیمبار خوزستان در امتداد سلسله کوه‌های زاگرس در منطقه‌ی خوزستان قرار دارد و در آن یخچا‌ل‌های طبیعی نیز دیده می‌شود. می‌توانیم این منطقه را به سه بخش مجزا با نام‌های دریاچه سد شهید عباسپور، منطقه‌ی کوهستانی جنگل‌های بلوط و منطقه‌ی تالابی دشت شیمبار تقسیم کنیم. لازم به ذکر است که این منطقه طبق قانون مصوب در تاریخ 15 دی ماه 1387، با شماره‌ی 82 توسط شورای عالی محیط زیست به‌صورت رسمی به‌عنوان منطقه‌ی حفاظت‌شده شناخته شده است. هرچند که این دشت از سال 1379 تحت مراقبت و محافظت اداره‌ی محیط زیست منطقه قرار داشته است. مردمان دشت شیمبار، لر و لک و از طوایف بختیاری هستند. آنان سالیان سال در این منطقه مشغول کشاورزی و دامداری بوده‌اند.

• دشت شیمبار:

شیمبار یا شیرین‌بهار، دشتی سرسبز در شمال‌شرق خوزستان و در مسیر جاده‌ی مسجد سلیمان به شهرکرد (مرز میان استان خوزستان و چهارمحال و بختیاری) است. شیمبار جزو شهرستان اندیکا و در یک‌صد کیلومتری مسجد سلیمان قرار دارد. معنی شیمبار به‌طور دقیق مشخص نیست، ولی احتمال‌های زیادی در مورد معنی شیمبار گفته شده است. معنای احتمالی آن شیرین‌بهار ذکر شده و معنی محتمل دیگر، جای بار انداختن شوم (شیم+بار) می‌باشد. این دشت سبز، مسیر اصلی کوچ عشایر بختیاری از مناطق گرم خوزستان به‌سمت کوهرنگ و زردکوه و مناطق سردسیر چهارمحال و بختیاری است. منطقه‌ی دشت شیمبار پوشیده از درختان بلوط، بادام کوهی، ارزن، بنه (پسته‌ی کوهی) و جاز است. به‌طورکلی، پوشش گیاهی این منطقه را در سه گروه مجزا دسته‌بندی می‌کنند؛ از جمله در بخش کوهستانی این دشت درختان بلوط، در دشت شیمبار درختان و درختچه‌های جاز که بسیار متراکم هستند و در بخشی از دشت، درختچه‌های معطر که تراکم زیاد آن‌ها به نوبه‌ی خود بسیار جالب توجه است. در مرکز دشت شیمبار، تالاب وسیعی با وسعت دو هزار هکتار قرار دارد که ارتفاعات برف گیر للر، کینو، تاراز و منار مانند محافظانی دور تا دور آن را فرا گرفته‌اند و شاید این موضوع زیبایی آن را دوچندان کرده باشد. همین‌طور چشمه‌های فوق‌العاده‌ای را در آن می‌توان دید که با نام‌هایی چون چشمه‌ی سوسن، چشمه‌ی تنگ‌سرد، سرحونی و سرخاب خوانده می‌شوند. این تالاب در مسیر راه پرندگان مهاجری مانند حواصیل، چنگر و کشیم قرار دارد و از این بابت بسیار حایز اهمیت است. سطح تالاب پوشیده از درختان و درختچه‌های خاصی است که باعث ایجاد فضای دلپذیری شده است. آب تالاب از آب‌های سطحی کوه‌های اطراف مانند کوه‌های کینو، تار و للر تأمین می‌شود. آب‌های سطحی، بعد از تالاب مسیر خود را به‌سمت سد شهید عباسپور ادامه می‌دهند. این تالاب زیبا، زیستگاه جانوران مختلفی است.

• جاذبه‌های گیاهی و جانوری دشت شیمبار:

در این منطقه حیوانات مختلفی زندگی می‌کنند که البته جمعیت تعدادی از آن‌ها به‌دلیل شکارهای بی‌رویه و شاید بدون مجوز و همچنین عدم رسیدگی به محیط زندگی آن‌ها کم شده است. همان‌طور که گفتیم، این منطقه جزو مناطق حفاظت‌شده است و برای ورود به آن باید حتماً برگه‌ی عبور همراه خود داشته باشید. به‌طوری‌که امروزه تنها 25 گونه پستاندار و 70 گونه پرنده در این منطقه باقی مانده است. این حیوانات در منطقه به‌صورت پراکنده زندگی می‌کنند و محدوده‌ی خاص و مشخصی ندارند. از انواع حیوانات این دشت می‌توان به کل و بز، کبک، خرس، سنجاب ایرانی، تیهو، گرگ، گراز، پلنگ، خرس قهوه‌ای، خرگوش، گربه‌ی وحشی، کفتار، انواع خفاش، شغال، تشی و قوچ وحشی اشاره کرد که وجود آن‌ها به زیبایی این منطقه‌ی طبیعی افزوده است. همچنین، انواع پرندگان درخت‌زی و خشک‌زی و همچنین آبزی در منطقه دیده می‌شوند. پرندگانی مانند حواصیل شب، کشیم کوچک و بزرگ، هدهد، انواع توکا، حواصیل خاکستری، کبک، انواع دارکوب، تیهو، بلبل دم‌سرخ، غراب، بلبل خرما، انواع قمری و کبوتر، جی‌جاق، کمرکلی کوچک و بزرگ، زاغی، لاشخورها، چرخ ریسک و سایر پرندگان شکاری. در دشت شیمبار انواع گونه‌های گیاهی با تنوع زیاد دیده می‌شود که یکی از عجایب و جاذبه‌های طبیعی منطقه محسوب می‌گردد. در دشت شیمبار بیشتر، درختان و درختچه‌های جاز را می‌بینیم که بسیار متراکم در کنار یکدیگر قرار دارند. در قسمت کوهستانی بیشتر درختان بلوط را می‌بینیم و در بخشی دیگر بیشتر درختچه‌های مورد معطر وجود دارند که تراکم زیاد آن‌ها نیز به نوبه‌ی خود جالب می‌باشد. همان‌طور که گفتیم گونه‌های مختلف و متنوعی از درختان و درختچه‌ها در دشت شیمبار خوزستان روییده است که تعدادی از این گونه‌ها عبارت‌اند از: انار، انگور، بادام، کیکم، جاز، پده، زالزالک، ارژن، کلخونک، مورد، چنار، آلبالوی وحشی، توت، گون، زبان گنجشک، زیره، گاوزبان، خاکشیر، پرسیاوشان، مورد معطر، ریواس، انواع گرامینه و تعداد زیاد و متنوعی از گیاهان دارویی.

• آثار تایخی دشت شیمبار:

در چند نقطه از منطقه از جمله تنگ سوسن و سرخاب، تنگ سنان و تنگ سرد، آسیاب‌های آبی دیده می‌شود که بسیار قدیمی هستند و تا چند سال پیش نیز همچنان مورد استفاده قرار می‌گرفتند. اما معروف‌ترین اثر تاریخی منطقه که به دوران ساسانی باز می‌گردد، پلی است به نام «پل نگین» که درواقع خروجی تالاب شیمبار است. این پل وظیفه‌ی ماندگاری و کنترل آب تالاب را برعهده دارد، زیرا خروج آب تالاب را کنترل می‌کند. همچنین از سیلاب و آب‌گرفتگی زمین‌های اطراف در زمان باران‌های لحظه‌ای و سیل‌آسا جلوگیری می‌کند. آبشار نگین از جمله جاذبه‌های این دشت است. این آبشار با ارتفاعی نزدیک به 60 متر از شط شیمبار و در منطقه‌ای سخت و صعب‌العبور واقع شده است و به‌کمک تونل دست‌ساز و تاریخی نگین تغذیه می‌شود و آب شیمبار را به رودخانه می‌رساند. بر فراز این آبشار مرتفع و سرسره مانند، دهانه‌ای وجود دارد که آب را به‌سوی دیگری از کوه هدایت می‌کند که موجب ایجاد آبشار نگین می‌شود. این آبشار همان‌گونه که از اسم آن بر می‌آید، همچون نگینی در دل کوه می‌درخشد و به زیبایی‌های طبیعت و کوه می‌افزاید. در بخش پایینی آبشار نیز دشت خرم و سرسبز نگین قرار دارد که به کناره‌های دریاچه سد شهید عباسپور ختم می‌گردد. برای رفتن به آبشار، بهترین مسیری که شما را به آبشار می‌رساند، مسیر مسجدسلیمان به روستای آب شلال می‌باشد و از آنجا پس از حدود 4 ساعت کوه‌پیمایی به روستای دست نخورده‌ی نگین و آبشار خروشان آن می‌رسید.
نقش‌برجسته‌های «تنگ بتای» و «تنگ سنان» نشان از تمدن این منطقه است. این سنگ‌نگاره‌های اشکانیان، آسیاب‌های قدیمی ساسانی، گورستان‌های قدیمی بختیاری با مجسمه‌های شیر سنگی معروف بختیاری برای جذب گردشگران به این منطقه کافیست. تنگ بتای دشت شیمبار با 12 نقش برجسته‌ی هشت‌ونیم متری و یک نقش 140 سانتی‌متری در ارتفاعات کوه دلا در نزدیکی شهرستان اندیکا قرار دارد. طبق بررسی‌هایی که باستان‌شناسان در دوره‌های مختلف در این منطقه داشته‌اند، در اندیکای خوزستان نزدیک به 700 محوطه و بنای تاریخی و باستانی شناسایی شده است. تنگ بتای از متفاوت‌ترین نقش‌برجسته‌های خوزستان به‌شمار می‌رود که با در نظر گرفتن نوع پوشش و آرایش موی سر سنگ‌نگاره‌های آن، قدمت آن را هم‌زمان با دوره‌ی اشکانیان و مربوطه به الیمائیدها (حکومت محلی هم‌زمان با اشکانیان که اندیکا جزیی از قلمروی آنها محسوب می‌شد) می‌توان تخمین زد. در یک تابلو نقش یک نفر روی آن حجاری شده و در تابلوی دیگر 12 نفر، 9 نفر هم‌قد و در بخش دیگر، 3 نفر قامت کوتاه‌تری دارند. میانه‌ی نقش این 12 انسان، کتبیه، گرز و پایه‌ی آتش‌دان دیده می‌شود. بر سر دو نفر از آنها تاجی قرار دارد که این دو نفر را از بقیه ممتاز و جدا می‌کند و به نظر می‌رسد که ملکه و همسر شاه باشند. حالت افراد به نحوی است که گویی در حال انجام مراسم مذهبی هستند. این اثر، 12 نقش‌برجسته با پیکره‌های انسانی است که قاچاقچیان دو پیکره‌ی مهم آن را در منتهی‌الیه آثار، با پُتک به طمع وجود اشیای قیمتی در زیر نقش‌برجسته‌ها خرد کرده‌اند و همچنین مورد اصابت گلوله‌ی شکارچیان قرار گرفته است؛ این در حالی است که سازمان میراث فرهنگی خوزستان هیچ گونه اقدامی جهت حفاظت از بنای فوق صورت نداده و این بنای تاریخی همانند سایر بناها روند نزولی تخریب را طی می‌کند. مهارت در ریزه‌کاری‌ها توسط استادکاران الیمایی در تراشیدن این نقش‌ها، تنوع در پوشش‌ها، وجود پنج کتبیه به خط الیمایی در این اثر منحصر به فرد با مضمون ستایش و نیایش رب‌النوع‌ها و نفرین به معترضان، ضرورت ایجاد شرایطی مناسب برای معرفی نقش‌برجسته‌ی بتا و حفاظت از آن را ثابت می‌کند. تنگ بتا در سال 1389 به شماره‌ی 25989 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. این اثر گران‌سنگ در دامنه‌ی کوه دلا قرار گرفته است که دارای مسیر کوهستانی و صعود به صورت کوهپیمایی آرام است و بازدید از آن به همراه راهنمایان محلی امکان‌پذیر است. از جاذبه‌های جانبی آن می‌توان به کوه با شکوه دلا، جنگل‌های متراکم بلوط، انواع بوته‌زارها و سبزه‌زارهای بهاری اشاره کرد.
بهترین زمان سفر به این منطقه فصل بهار است. اگر قصد بازدید دارید، باید برای این فصل برنامه‌ریزی نمایید تا هم آب‌وهوای خوبی را تجربه کنید و هم طبیعت زیباتری را نظاره‌گر باشید. بهترین مسیر دسترسی به این دشت، راهی است که به تازگی احداث شده و شهرکرد را به مسجدسلیمان متصل می‌سازد. پس در استان خوزستان، مقصد بعدی شهر مسجد سلیمان است؛ زیرا این منطقه در شمال‌شرقی این شهرستان و با فاصله‌ی 80 کیلومتری از آن قرار گرفته است و وسعت آن در حدود 50 هزار هکتار بوده که به‌دلیل دسترسی مشکل به منطقه، همچنان بکر و دست‌نخورده و دور از آسیب‌های انسانی به زندگی طبیعی خود ادامه می‌دهد. هرچند که مسیر کوچ عشایر از این منطقه است و گاهی از مراتع ‌شمالی آن به‌عنوان مراتع ییلاقی استفاده می‌کنند. درصورتی‌که دوست دارید حیوانات دشت شیمبار را از فاصله‌ی نزدیک مشاهده کنید، بهترین مسیر از اندیکا به بازفت است که از مرکز این منطقه عبور می‌کند و مزیت آن این است که تنها بخشی از آن شنی می‌باشد و سایر قسمت‌های آن آسفالت‌شده می‌باشد. البته اگر دوست دارید با پای پیاده این مسیر را طی کرده و به‌طور ملموس‌تر حیوانات را ببینید، می‌توانید از مسیر فرعی حرکت نمایید. محدوده‌ی امن دشت شیمبار را به سه بخش تقسیم کرده‌اند که این سه منطقه به شرح زیر می باشد:
1. کوه گریز از راس تا دریاچه سد عباس‌پور
2. از راس بالایی تونل دلا درجاده‌ی آسفالته تا پل نگین و از آن‌جا به محل باریکه تالاب تا چشمه‌ی گندیکار و در همان راستا تا چشمه‌ی تنگ سنان و از آن به سمت چال منا تا نوک کوه منار تا بخش بالای تونل دلا
3. از بخش باغ‌های تنگ پل تا خط راس کوه کینوو سپس تا خط راس کوه للر به تنگ لیله
علاوه‌بر طبیعت زیبای منطقه و لذت بردن از آن، انواع جاذبه‌های گردشگری نظیر قایق‌رانی، عکاسی، ماهیگیری، مسیرهای پیاده‌روی و کوهنوردی نیز در این دشت برای علاقه‌مندان مهیا شده است.