راه وصال؛ پل های معروف راه آهن ایران

در تعریف قدیمی، پُل طاقی است بر روی رودخانه، دره، یا هر نوع گذرگاه که رفت‌وآمد را ممکن می‌سازد. پُل‌ها نمادهای عظیم تلاش بشر برای ارتباط به‌شمار می‌روند و عمر آن‌ها به دوران ماقبل تاریخ برمی‌‌گردد. در ایران نیز، هخامنشیان نخستین مبدعان پُل به‌شمار می‌روند تا دوره‌ی معاصر که ترکیب پُل‌ها و وسایل حمل‌ونقل، شکل ارتباط را وارد مرحله‌ی جدیدی کرد. پُل‌های راه‌آهن نمادی از ترکیب این سازه‌های غول‌پیکر با واگن‌هایی است که به حمل بار و مسافر می‌پردازند. در این نوشتار به معرفی برخی از پُل‌های معروف راه‌آهن ایران می‌پردازیم:

• پُل وِرِسک (پیروزی):

از بزرگ‌ترین پُل‌های راه‌آهن سراسری ایران می‌توان «وِرِسک» در 27 کیلومتری جنوب شهر پُل سفید در شهرستان سوادکوه مازندران را نام برد. سال 1312 هجری خورشیدی، شرکت دانمارکی «کامپساکس» کار بزرگ خود را برای ساخت خط آهنی از میان کوه‌های سخت‌گذر البرز آغاز کرد. سخت‌گذر بودن کوه‌های البرز، شیب تند کوهستان‌های آن و نیز وجود دره‌ی وِرِسک نشان از سختی کار داشت. پُلی با دهانه‌ای بزرگ در مسیری به‌شکل سه پُله طراحی شد که بعدها به سه خط طلا معروف شد. پس از بررسی‌های لازم، کار ساخت پُل رسماً در پاییز 1313 آغاز شد. این پُل در اردیبهشت‌ماه 1315 توسط رضاشاه پهلوی افتتاح گردید. وِرِسک در ارتفاع 110 متری از ته دره قرار دارد و با دهانه‌ی 66 متری، پُل ارتباطی میان راه‌آهن سراسری تهران – شمال به‌شمار می‌رود و تنها قطارها مجاز به عبور از روی آن هستند. در زمان جنگ جهانی اول، این پُل یکی از پررفت‌وآمدترین پُل‌های ایران بود. به‌همین دلیل این پُل به «پُل پیروزی» لقب گرفت. وِرِسک با 86 متر طول با ابزارهای ساده‌ای مانند دینامیت و دریل دستی ساخته شده است. مواد به‌کاررفته در آن هم از ملات غیرمسلح مانند سیمان، شن و آجر است و هیچ‌گونه سازه‌ی فلزی در ساخت آن به‌کار نرفته است. این پُل در سال 1356، با شماره‌ی ثبت 1534 در فهرست آثار ملی قرار گرفت. همچنین، این پُل در کتاب رکورد گینس، در بخش پُل‌های با ارتفاع بیش از 61 متر به ثبت رسیده است.

• پُل سیاه (ایستاده بر فراز کارون):

پُل سیاه در اهواز، شهر پُل‌های ایرن و بر بستر رودخانه‌ی کارون واقع شده است و یکی از نخستین و در عین‌حال مهجورترین پُل‌های ایران به‌شمار می‌رود. این پُل در سال 1308 هجری خورشیدی و هم‌زمان با احداث اولین راه‌آهن سراسری در ایران ساخته شد. دلیل نام‌گذاری آن به پُل سیاه، به‌دلیل رنگ سیاه بدنه و پایه‌های آن است. رودخانه‌ی کارون به‌تنهایی 9 پُل را به‌خود دیده است که پُل سیاه یکی از قدیمی‌ترین آنهاست. این پُل بر روی پُلی قدیمی‌تر که «شادروان» نام داشته و قدمت آن به عصر ساسانی بر می‌گردد، ساخته شده است. طول این پُل 1050 متر و عرض آن 6 متر است. سازه‌ی آن فلزی، پی‌های آن بتنی و داری 52 پایه است که در دو طرف آن پیاده‌روهایی با عرض یک متر قرار دارد. پُل سیاه، که طولانی‌ترین و بزرگ‌ترین پُل راه‌آهن کشور است، در سال 1378 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

• قُطور، پُلی میان ایران و ترکیه:

پُل قطور، بزرگ‌ترین پُل هوایی خاورمیانه، بر فراز دره‌ی مصفا و در نزدیکی خوی، شهری در آذربایجان غربی، قرار گرفته است. آغاز ساخت این پُل به سال 1347 هجری خورشیدی بر می‌گردد. زمانی‌که دو شرکت ایرانی و اتریشی پی‌ریزی آن را انجام دادند. پُل قطور دو سال بعد و با اسکلت فلزی و شاسی آمریکایی به اتمام رسید. پُل قطور، 448 متر طول دارد و ارتفاع آن از سطح رودخانه 28/118 متر است. این پُل که از نوع زیرقوسی به‌شمار می‌رود، تا مدت‌ها بزرگ‌ترین دهانه‌ی قوسی را در میان پُل‌های ایران داشت. طول آرک فلزی آن 223 متر است و 10 پایه‌ی بتنی مسلح دارد که 6 تا از این پایه‌ها به‌طرف خوی و 4 تا از آن‌ها به سمت رازی است. اهمیت این پُل در قرار گرفتن در مسیر راه‌آهن ایران و ترکیه، خط آهن تزانزیتی ایران به اروپا تلقی می‌شود. دسترسی به این ناوگان از طریق ترمینال تبریز به وان و ایستگاه قره‌تپه‌ی سلماس و نیز از طریق ترمینال سرای خوی در 68 کیلومتری مرز ایران و ترکیه، امکان‌پذیر می‌باشد. نقش مهم دیگر این پُل، اهمیت نظامی آن برای ایران است. در طول جنگ ایران و عراق بارها این پُل مورد حمله‌ی هوایی قرار گرفت، اما خسارت زیادی ندید. آنچه که نقش این پُل را پررنگ‌تر کرده است، پیوستن کشورهای شرق آسیا به حمل‌ونقل ریلی است که به ناچار این گلوگاه ارتباطی را، راه ورود آسیای شرقی به اروپا کرده است. به‌طوری‌که با اتصال به وان از طریق کوه‌های اوزالپ، در نهایت به اروپا متصل می‌شود.

پُل قافلانکوه میانه:

این پُل قوسی، از جنس سنگ بوده که توسط یکی از شرکت‌های آلمانی ساخته شده است. این پُل برروی رودخانه‌ی قزل‌اوزن قرار دارد. پُل راه‌آهن قافلانکوه از تراشیدن سنگ‌ها با اصول معماری قدیم ساخته شده؛ به‌طوری‌که هر سنگی دقیقاً برای محل خاص خود تراشیده شده است. هرسنگ نام مربوط به خود را حفظ کرده، به‌نحوی‌که اگر زیر پُل بایستید، اعداد و ارقام زیر سنگ‌ها را خواهید دید که نشان از دقت بالا در ساختن این سازه دارد. تعداد دهانه‌ها در این پُل به یازده می‌رسد که طول بزرگ‌ترین آن‌ها 40 متر است. مالکیت این پُل با راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران است و همچنان مورد استفاده قرار می‌گیرد. گفته می‌شود این پل در سال 1398، در نخستین همایش ملی ثبت میراث صنعتی کشور، به‌همراه شش اثر دیگر آذربایجان شرقی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

• پُل سرتپه:

پُل راه‌آهن سرتپه با قدمتی که به دوره‌ی پهلوی اول بازمی‌گردد، از دیدنی‌های سوادکوه است و در محله‌ی سرتپه‌ی شیرگاه قرار دارد. این پُل به‌همراه پُل قوسی فلزی و پُل شاه‌عباسی در کنار هم برروی رودخانه‌ی کسلیان احداث شده و جاذبه‌ای زیبا در این منطقه ایجاد کرده است. این پُل راه‌آهن از نظر فنی حدود 70 سال است که فعالیت دارد. شیرگاه مرکز شهرستان سوادکوه شمالی است و جاده‌های ارتباطی تهران – شمال، معروف به جاده‌ی فیروزکوه و راه‌آهن تهران – شمال که بخشی از راه‌آهن سراسری ایران است از این شهر می‌گذرد. شیرگاه 25 کیلومتر از قائم‌شهر و 20 کیلومتر از زیرآب فاصله دارد. پُل راه‌آهن شیرگاه در کیلومتر 250+324 شیرگاه به زیرآب احداث شده است. این پُل دارای دوازده دهانه‌ی کوچک و یک دهانه‌ی بزرگ‌تر با طول 30 متر است. این اثر در سال 1384 با شماره‌ی ثبت 13086 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

• پُل تله‌زنگ اندیمشک:

پُل تله‌زنگ در 587 کیلومتری مسیر راه‌آهن لرستان، حد فاصل دورود و اندیمشک واقع شده است. این پُل در 640 متری ایستگاه تله‌زنگ قرار گرفته و امکان عبور قطار را از روی دره‌ی عمیقی فراهم می‌کند. پُل شمال ایستگاه تله‌زنگ با توجه به وضعیت خاصی که داشت بارها مورد تجاوز هواپیماهای رژیم عراق قرار گرفت.

• پُل شهبازان:

مرتفع‌ترین پُل اداره‌ی کل راه‌آهن زاگرس که در جنوب ایستگاه شهبازان قرار دارد و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های گردشگری شناخته می‌شود، به‌طوری‌که پُل راه‌آهن شهبازان، مرتفع‌ترین پُل دره‌ای راه‌آهن ایران در زمان ساخت و بلندترین پُل ناحیه‌ی راه‌آهن زاگرس در زمان حال است که با شماره‌ی 32919، در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. پُل شهبازان یک پُل راه‌آهن طاقی سنگی با مصالح بنایی است که از 8 دهانه تشکیل شده و بیش از 80 سال قدمت دارد. این پُل امکان عبور یک راه‌آهن با بار محوری 20 تن را فراهم می‌کند. این پُل شامل پنج دهانه‌ی بلند با طول 21.5 متر، یک دهانه‌ی بلند با طول 20.68، و دو دهانه‌ی کوچک با طول 10 متر است که در مجموع طول پُل را به حدود 193 متر می‌رسانند.

• پُل هفت چشمه در ضامنجان:

هم‌زمان با احداث راه‌آهن سراسری کشور، پُل هفت چشمه‌ی ضامنجان اراک نیز در دوره‌ی پهلوی اول در ورودی روستای ضامنجان از توابع شهرستان اراک افتتاح شد. این پُل به‌عنوان یکی از استراتژیک‌ترین پُل‌های راه‌آهن کشور در مسیر شمال به جنوب مورد استفاده می‌باشد. این پُل از جنس سنگ است و در دوران دفاع مقدس نیز چندین بار مورد تهاجم هوایی قرار گرفت که خوشبختانه آسیبی به آن وارد نشد. گفته می‌شود این پُل در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

• پُل بنکوه گرمسار:

این پُل هم‌زمان با احداث اولین ایستگاه راه‌آهن در روستای بنکوه گرمسار سمنان، در دوره‌ی پهلوی اول افتتاح گردید. این پُل به‌همراه دو اثر دیگر در استان سمنان در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند.

• پُل کلانتری دوآب:

این پُل قوسی شکل، زیبا و مرتفع در 14 کیلومتری جنوب شهر پُل سفید در نزدیکی پادگان دوآب قرار دارد. پُل کلانتری دوآب یکی از پُل‌های مهم راه‌آهن مازندران است که در زمان رضاشاه پهلوی ساخته شده و نام خود را از پادگان نظامی ارتش گرفته است. این پُل تلفیقی از معماری ایرانی – اروپایی است. راه دسترسی به پُل نیز از سمت جاده‌ی فیروزکوه است. گویا این پُل نیز به ثبت ملی رسیده است.

برای همه‌ی ما سفر با قطار می‌تواند به یک تجربه‌ی ناب تبدیل شود. حس امنیت و اطمینان، دیدن مناظر زیبا و بکر طبیعت، توقف در ایستگاه‌های مختلف و… گویی یک کتاب متحرک در جلوی چشمان‌مان در حال ورق خوردن است.