مسجد خسروشیر؛ از آن شکوه، تنها ایوانی مانده است

روستای خسروشیر در شهرستان جغتای به مرکزیت جغتای در استان خراسان رضوی واقع است. شهرستان جغتای در شمال شرق کشور و شمال غربی استان خراسان رضوی قرار دارد، مساحت این شهرستان 1685 کیلومتر مربع است و از شمال با شهرستان اسفراین و شهرستان جاجرم، از شرق با شهرستان جوین، از جنوب با شهرستان داورزن و شهرستان سبزوار و از غرب با شهرستان جاجرم و استان سمنان هم‌جوار است. این شهرستان توسط رشته ارتفاعاتی به‌نام هرده‌جوین در شمال و ارتفاعات جغتای در جنوب احاطه شده است و رودخانه‌ی شورجوین در ژرفگاه آن از شرق به غرب جریان یافته و پست‌ترین اراضی منطقه را در بر گرفته است.
شهرستان جغتای، بخش وسیعی از ولایت گویان یا کویان قدیم را در بر می‌گیرد. در گذشته آزادوار مرکز ولایت جوین بوده است. این ولایت، سرزمین یا دشت وسیعی است که دو شهرستان جغتای و جوین امروزی را شامل می‌شود. حیات تاریخی جوین به دوره‌ی اشکانیان می‌رسد. در دوره‌ی اسلامی و به‌ویژه از دوره‌ی طاهریان تا اواخر حکومت خوارزمشاهیان، ولایت جوین از ولایت‌های ربع نیشابور خراسان بوده است. این ولایت در دوران استیلای مغولان بر ایران، در سده‌ی هفتم هجری، تا پایان حکومت صفویان به مرکزیت فریومد، یکی از ولایات خراسان بزرگ بود. مرکز ولایت در دوره‌ی افشاریه به آق‌قلعه منتقل می‌شود و تا پایان دوره‌ی محمدشاه ادامه دارد. از اواخر دوره‌ی حکومت محمد شاه تا اوایل حکومت ناصرالدین شاه حاکمیت به قلعه‌ی قارضی انتقال می‌یابد. در سال 1228هجری، منطقه‌ی گویان چند سالی به تابعیت بجنورد درآمد. جغتای مرکز بخش جوین بود و پنج دهستان نقاب، آزادور، خسروشیر، کهنه و براکوه دهستان‌های این بخش را تشکیل می‌دادند. در سال 1375 منطقه جوین از نظر تقسیمات کشوری به دو بخش جدا از یکدیگر تقسیم شد و تا سال 1386 این منطقه در قالب دو بخش جغتای و نقاب در تابعیت شهرستان سبزوار بود و سرانجام در سال 1386 بخش‌های جوین و جغتای به دو شهرستان مستقل ارتقا یافتند. در تقسیمات کشوری، روستای خسروشیرین در شهرستان تاریخی جغتای واقع شده و خود به تنهایی یادآور سرزمین کهن می‌باشد، بدان‌روی که در نزدیکی این روستا بقایای بر جا مانده از منار مسجد (مسجد خسروشیر) مشهود است. در حال حاضر، از این مسجد فقط دو دیوار جانبی ایوان آن باقی مانده است که یکی از شاهکارهای معماری محسوب می‌شود.
ارتفاع این دیواره‌ها در حدود 6 متر و قطر آن 2 متر است. ایوان بنا رو به شمال است و شبستان‌های مسجد در دو طرف آن قرار گرفته‌اند. در هر ضلع این ایوان، دو ورودی قرار دارد که به شبستان‌های اطراف منتهی می‌شده است، اکنون پوشش ایوان از بین رفته و فقط در دو محل، یکی در سردر ایوان و دیگری در قسمت عقبی ، بقایای دو قوس گچبری و تزیین‌شده، دیده می‌شود. گچبری این قوس‌ها در نوع خود بی‌نظیر بوده و به‌نحو هنرمندانه‌ای، آیاتی از قرآن را با خطوط کشیده به‌صورت چند ضلعی و دایره تزیین کرده‌اند. تناسب خطوط و نقوش و نحوه‌ی برجستگی و کشیدگی آنها با خطوط ریز و ظریف در بالای خطوط پهن کتیبه‌ی سراسری هماهنگی خاصی به بنا بخشیده است.
نمای بیروی ایوان با دیواره‌های جانبی رفیع خود به‌وسیله‌ی سه ردیف آجر برجسته به‌صورت سه طاق عمدی سرتاسری درآمده. طاق نماهای آخری قاب تزیینی قوس ایوان را تشکیل می‌دهند. قوس ایوان بر روی دو ستون بلند با تزیینات گچبری‌شده، بنا گردیده که این ستون‌ها در قسمت پایین تخریب شده‌اند و در قسمت‌های وسطی به‌صورت دایره با نقوش کنده‌کاری بر روی گچ شامل ستاره‌های هشت‌پر و شانزده‌پر مزین شده است. تزیینات در قسمت بالاتر به‌صورت منشور در می‌آید که این نقوش کنده‌کاری شده به‌صورت هفت و هشت دیده می‌شود. بالای این ستون‌ها یک سر ستون تزیینی گچبری شده با نقوش ستاره‌ای شکل ریزتر قرار می‌گیرد و پاکار قوس ایوان را تشکیل می‌دهد. قوس ایوان با یک گودی ملایم تا رأس قوس امتداد پیدا می‌کند که البته قسمت‌‌های بعدی فرو ریخته است. به نظر می‌رسد که شبستان‌های مسجد در دو جانب ایوان به‌صورت دو طبقه بوده است.
قوس جناغی ورودی‌ها داخل یک طاق‌نمای مستطیل شکل جای گرفته و پیشانی و حواشی قوس‌ها بسیار زیبا گچبری شده‌اند. در حال حاضر در دیوار جانبی شرق ایوان، یک ورودی سالم مانده است. ورودی دیگر در قسمت جنوبی بوده که به‌کلی از بین رفته است.
موضوع نقاشی طاق نمای تزیینی حاشیه قوس جناغی از قرار زیر است:
کتیبه‌ی کوفی ساده که آیه‌ای از قرآن است، نقوش زنجیره‌ای به‌صورت زیگزاگ‌های متقاطع دور تا دور کتیبه به عرض 10 سانتی‌متر، نقوش اسلیمی و تزیینی مشهور به برگ کنگر به‌صورت دوایری متقاطع در زمینه‌ی طاق‌نما و لچکی‌های حواشی دو سر ورودی و یک باند تزیینی که نسبت به سطح زمینه‌ی طاق‌نما اندکی برجسته‌تر است. نقوش این باند شامل یک سری اسلیمی زنجیره‌ای است که به‌وسیله‌ی خطوط موازی از بالا و پایین محصور شده و عرضش حدود 10 سانتی‌متر است.
ورودی طرف شمالی جانب غربی ایوان نیز مشابه سایر ورودی‌های بنا است که شرح داده شد، فقط گچبری زمینه‌ی طاق‌نمای بالای قوس، به‌جای نقوش، با رنگ کنگری یک دایره با ستاره‌ی چهارپر در بالای قوس تزیین شده و سایر قسمت‌های زمینه را لوزی و ذوزنقه‌های درهم پر می‌کند که شبیه دهانه‌ی یک کندوی عسل ساخته شده است. در دو متری بالای ورودی‌های یاد شده، یک باند گچبری به عرض تقریبی 45سانتی‌متر وجود دارد که آیاتی از قرآن را با خط ثلث مایل به کوفی در آن نگاشته‌اند. حاشیه‌ی بالای این باند گچبری‌شده به‌وسیله‌ی یک نوار باریک‌تر به شکل نیم‌دایره‌هایی که شعاع‌های آن رسم شده مزین شده است. این باند، دور تا دور ایوان کشیده شده و ادامه‌ی آن در ضلع شرقی ایوان مشهود است. محققین معتقدند که در زیرسازی گچبری‌ها به‌همراه ملات، ماده‌ی کبود رنگی نیز اضافه شده که به‌طور حتم به استحکام آن کمک می‌کرده است.
مسجد خسروشیر در سال 1356 مورد بررسی قرار گرفت و باستان‌شناسان معتقد بودند که بنا متعلق به دوره‌ی ایلخانی است؛ اما در سال 1378 گمانه‌زنی در ایوان این مسجد به‌منظور بازشناسی پلان و مشخص شدن محراب و مطالعه‌ی پدیده‌های انسان‌شناسی و سازه‌های معماری صورت گرفت که پدیده‌های به‌دست آمده نشان می‌دهد که این محوطه متعلق به قرون اولیه و میانی اسلامی است. منارهای زیبای مسجد خسروشیر در مهرماه سال 1378 مورد مرمت قرار گرفت و نقوش آن تثبیت شد. در بهار سال 1379، نقوش گچبری و کتیبه‌های بنا توسط مرمت‌گران برداشت شد.
پس از بررسی‌ها، امروزه باستان‌شناسان معتقدند که این بنا به‌صورت یک ایوانی احداث شده که محراب آن در ضلع جنوبی در وسط بنا بوده و ورودی بنا از ضلع شمالی است. در طرفین بنا دو رواق قرینه‌ی یکدیگر وجود دارد که به شبستان‎‌های اطراف متصل می‌شده است.
بر اساس شواهد و مدارک تاریخی و مشاهدات محلی، مشخص می‌شود که در این محل شهر بزرگی وجود داشته و تا دوره‌ی تیموری نیز دایر و آباد بوده است. این منطقه در مسیر سیلاب قرار گرفته که آثار جاری شدن سیلاب‌های متعدد پاییزی و بهاری در پایه‌های بنا مشهود می‌باشد.
تزیینات این مسجد زیبا را می‌توان با مسجد جامع ورامین و مسجد جامع اصفهان مقایسه کرد و به همین دلیل در ردیف آنها قرار گرفته است و در 25 مرداد ماه 1377 به شماره‌ی 2093 به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.