موزه ایران باستان؛ حافظه‌ تاریخی سرزمین‌ ایران

همه‌ی ما وقتی اسم موزه را می‌شنویم یاد اشیای قدیمی و گران‌قیمتی می‌افتیم که خیلی ارزشمند هستند و نگهداری‌شان شرایط خاصی را می‌طلبد. موزه‌ها مکان‌های خاصی هستند که در آن‌جا مجموعه‌ای از آثارباستانی، صنعتی، هنری و اشیای با ارزش نگهداری و به نمایش گذاشته می‌شود. بازدید از موزه‌ها قدمت سرزمین ایران را به دورانی پیش از اختراع خط می‌رساند. طبق گفته‌ها پیش از انقلاب مشروطه اهمیت آثار باستانی و اشیای موزه‌ای چندان شناخته شده نبود و برای بناهای تاریخی اهمیتی قائل نبودند. ناصرالدین‌شاه کم‌وبیش متوجه اهمیت آثار باستانی شد، به‌ویژه پس از سفر به فرنگ (سال 1290هجری قمری / 1879 میلادی) به داشتن مجموعه موزه‌ای همانند کشورهای اروپایی گرایش پیدا کرد. اعتمادالسلطنه تعمیر و دستور نگهداری ده‌ها بنا و اثر تاریخی را به شاه نسبت می‌دهد. از معروف‌ترین موزه‌های جهان می‌توان به موزه‌ی لوور پاریس، موزه‌ی ارمیتاژ سن‌پترزبورگ و بریتیش موزیوم در لندن اشاره کرد. در ایران هم می‌توان به موزه‌ی ایران باستان، موزه‌ی رضا عباسی، موزه‌ی آبگینه، موزه‌ی فرش، موزه‌ی هنرهای معاصر، موزه‌ی آذربایجان، کاخ‌موزه‌ی نیاوران و… اشاره کرد. در این نوشتار به یکی از موزه‌های معروف ایران و بزرگ‌ترین موزه‌ی تاریخ و باستان‌شناسی می‌پردازیم.

موزه‌ی ایران باستان به‌عنوان قدیمی‌ترین، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین موزه‌ی کشور، بیشترین آثار کشف‌شده از دوران پارینه‌سنگی تا دوره‌ی اسلامی را در خود دارد. موزه‌ی ملی ایران در سال 1316 هجری خورشیدی در اولین بنای موزه‌ای کشور گشایش یافت و در سال 1375 به دو ساختمان مجزا و مجاور مخصوص آثاری پیش از اسلام و دوران اسلامی تقسیم شد. آندره گدار، معمار فرانسوی با الهام از طاق کسرا این بنا را طراحی کرد و اجرای آن را دو معمار ایرانی، عباسعلی معمار و استاد مراد تبریزی به‌عهده گرفتند. گفته‌ها حالی از آن است که اولین‌بار پیشنهاد ساخت مکانی به نام موزه توسط مرتضی قلی‌هدایت ملقب به مرتضی قلی صنیع‌الدوله مطرح گردید، ولی موفق به انجام این کار نشد. نخستین موزه در سال 1295 خورشیدی به نام «موزه‌ی ملی» یا «موزه‌ی معارف» در یکی از اتاق‌های وزارت معارف در مدرسه‌ی دارالفنون تشکیل شد. این موزه دارای 270 قلم شیء مفرغی، سفالی، شیشه‌ای، سکه، سلاح‌های قدیمی، مُهر، اشیای‌چوبی، مرقعات، کتاب و منسوجات بود که به‌وسیله‌ی کارمندان اداره‌ی عتیقات جمع‌آوری یا توسط مردم اهدا شده بود. در سال 1304 اشیای این موزه به موزه‌ی کاخ مسعودیه منتقل شد. موزه‌ی ملی با زیربنایی در حدود 20 هزار مترمربع در زمینی به مساحت 18 هزار مترمربع و با حدود 300 هزار شیء باستانی (طبق راهنمای منتشرشده در وب سایت موزه) مهم‌ترین و بزرگ‌ترین موزه‌ی تاریخ و باستان‌شناسی کشور محسوب شده و دررابطه با فرهنگ و هنر ایران غنی‌ترین موزه‌ی جهان به‌حساب می‌آید. در موزه‌ی ایران باستان اشیای تاریخی به ترتیب قدمت‌شان قرار گرفته‌اند.

موزه‌ی ایران باستان از دو قسمت تشکیل شده است:
1- موزه‌ی پیش ‌از‌ تاریخ ایران با آثاری از دوران پارینه‌سنگی قدیم تا اواخر هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد
2- موزه‌ی دوران تاریخی که در آن آثاری از اواخر هزاره‌‌ی چهارم پیش ازمیلاد تا پایان دوران ساسانی به‌نمایش گذاشته شده است. این موزه با قدمتی حدود هشتاد سال، بزرگ‌ترین موزه‌ی باستان‌شناسی و تاریخ ایران است. درواقع در فرهنگ موزه‌داری به‌عنوان موزه‌ی مادر شناخته می‌شود.

دوران پارینه‌سنگی و فراپارینه‌سنگی (شکار و جمع‌آوری خوراک): در موزه‌ی ایران باستان مجموعه‌ای غنی از آثار باستانی مربوط به دورهان پارینه‌سنگی (بین یک میلیون تا حدود 12 هزار سال پیش) و جدیدترین آثار آن مربوط به دوره‌ی ساسانی با قدمت بیش از 1700 سال وجود دارد. قدیمی‌ترین دست‌ساخته‌ی بخش پارینه‌سنگی در سالن ایران باستان که از سنگ کوارتز یا دُر کوهی ساخته شده است، مربوط به حوزه‌ی رودخانه‌ی کَشَف‌رود در شرق مشهد هستند، که بیش از یک میلیون سال قدمت دارند. کهن‌ترین دست ساخته‌های انسان در ایران از مکان‌های باستانی کَشَف‌رود در خراسان، گنج‌پَر و غار دربَند در گیلان، شیو‌تو در مهاباد و لادیز در سیستان و بلوچستان به‌دست آمده است. انسان‌های اولیه از این ابزارها برای شکستن استخوان، بریدن پوست و گوشت، تراش چوب و ساخت ابزارهای دیگر استفاده می‌کردند. از دوره‌های پارینه‌سنگی میانی و پارینه‌سنگی پسین نیز آثار قابل توجهی در موزه به‌چشم می‌خورد که بین 200 هزار تا 12 هزارسال قدمت دارند. از دوره‌ی پارینه‌سنگی میانه که هم‌زمان با حضور انسان نئاندرتال در ایران است، ابزارهای ساخته‌شده از سنگ آتش‌زنه و بقایای سنگواره‌ی جانوران مربوط به غارهای منطقه‌ی زاگرس و فلات مرکزی ایران از جمله غارهای بیستون و خرم‌آباد به‌نمایش درآمده است. قدیمی‌ترین بقایای یافت‌شده‌ی انسان در ایران که یک دندان آسیای کوچ انسان نئاندرتال است و در غار وزمه یافت شده، در سالن پارینه‌سنگی میانی موزه به‌نمایش درآمده است. از دیگر آثار این دوره می‌توان به بخش‌هایی از سنگواره‌ی گونه‌ی منقرض شده‌ای از خرس موسوم به خرس‌غار و هم‌چنین دندان گوزن به‌دست آمده از غار دربند گیلان، مجموعه‌ای از بقایای سنگواره‌ی کفتار، خرس و گور از غاروزمه و… اشاره کرد.

دوران نوسنگی و روستانشینی: از دوره‌ی نوسنگی و روستانشینی آثاری چون قدیمی‌ترین خشت ایران از تپه‌ی گنج‌دره، قدیمی‌ترین پیکره‌های گِلی انسان و حیوان از تپه‌ی سراب کرمانشاه و ابزارهای سنگی باقی مانده است. همچنین نخستین سفال که در غرب و جنوب‌غرب ایران تولید شده است. شوش (خوزستان)، اسماعیل‌آباد و چشمه‌علی (تهران)، تل‌باکون (فارس) از محوطه‌های بسیار مهم در هزاره‌های پنجم و چهارم پیش از میلاد (دوره‌ی مس وسنگ) در ایران هستند که نمونه‌هایی از سفالینه‌های منقوش آن‌ها در موزه دیده می‌شود. ظروف سنگی جیرفت و شهداد کرمان با نقوشی مانند نبرد انسان با جانوران اساطیری و نقش‌مایه‌های هندسی، جانوری و گیاهی، نیم‌تنه‌ی مردی برهنه با دستان جمع‌شده برروی سینه مربوط به شهداد کرمان، ظروف، ادوات‌جنگی، اشیای تزیینی، پیکره‌های انسانی و جانوری از جمله اشیای فلزی اواخر عصر مفرغ و آغاز عصرآهن هستند. همچنین سفال خاکستری با سطح صیقلی و داغدار و همچنین ظروفی با لوله‌های ناودانی، ظروفی با فرم‌های جانوری و انسانی و ریتون‌ها (ظروف جانورسان) و اشیای آهنی تعدادی از اشیای به‌نمایش درآمده در بخش پیش از تاریخ سالن متعلق به تمدن عیلام هستند. لوله‌های شیشه‌ای چغازنبیل از جمله قدیمی‌ترین نمونه‌های شیشه در ایران است.

دوران تاریخی: از عصر مفرغ (3000 تا 1500 پیش از میلاد) آثاری همچون ظرف، جنگ‌افزار، زین و یراق، پیکره‌های انسانی و جانوری، آثار تزیینی و آیینی ماند سرسنجاق، بازوبند، گردنبند و سرعَلَم‌ها و… وجود دارد. در لرستان مجموعه‌های متعدد مفرغی به‌دست آمده که از نظر هنری منحصربه‌فرد است و در آن‌ها بر نقوش جانوری، انسانی، گیاهی، اساطیری و ترکیبی تأکید بسیار شده است. از محوطه‌های مهم این دوره می‌توان به گودین، گیان، شوش، شهر سوخته، شهدادکرمان و… اشاره کرد.

عصر آهن: حدفاصل دوره‌ی مفرغ و امپراتوری هخامنشی در تاریخ ایران، دوره‌ی عصرآهنی است. از جمله آثار به‌دست آمده از این دوره می‌توان به آثار عمارلو، کلورز، مارلیک و املش (گیلان) سیلک (کاشان)، قیطریه (تهران) خوروین و… اشاره کرد. برخی محوطه‌های عصرآهن همچون حسنلو (آذربایجان‌غربی)، زیویه (کردستان)، باباجان (لرستان) و نوشیجان (همدان) می‌باشند. در دوره‌ی هخامنشیان در ایران نخستین سکه توسط داریوش اول ضرب شد. نقش‌برجسته‌ی بارعام تخت‌جمشید، ستون سنگی با سرستونی به شکل دو گاو پشت به هم، تندیس سنگی بدون سر داریوش و … . در این دوره با استفاده از سنگ لاجورد و نوعی خمیر معروف به آبی مصری نیز اشیایی ساخته شد، مانند پیکره‌ی شیر نشسته و گاو از سنگ لاجورد و سردیس شاهزاده‌ی هخامنشی و ظروفی از خمیر آبی مصری. از آثار دوره‌ی اشکانیان می‌توان به مجسمه‌ی بزرگ‌زاده اشکانی، انواع تکوک (ریتون)های سفالین، مفرغی، شیشه‌ای، سیمین و زرین در اندازه‌های مختلف، ظرف، سفال‌های کتبیه‌دار و… اشاره کرد. از دوره‌ی ساسانیان می‌توان به گچ‌بری‌ها و موزاییک‌کاری‌های بی‌نظیر در تپه حصار دامغان، چال‌ترخان در ری، حاجی‌آباد و بیشاپور در فارس اشاره کرد. همچنین ظروف سیمین در اشکال متنوع با نقوش انسانی و حیوانی، سکه‌های ساسانی با نقش پادشاهان و انواع تاج‌ها و تزیینات آرایشی و کتیبه‌هایی به خط پهلوی ساسانی.

• بخش‌های موزه:

موزه‌ی ملی دارای ده بخش پژوهشی و یک کتابخانه و مرکز اسناد است. بخش‌های پارینه‌سنگی، پیش از تاریخ، تاریخی، اسلامی، مُهر و سکه، مرمت، کتیبه‌ها، سفال، استخوان‌شناسی و کتابخانه و مرکز اسناد.
این موزه به‌دلیل نمایش آثار کم‌نظیر و شاید بی‌نظیر متعلق به دوران برجسته‌ی باستانی و تاریخی ایران، تبدیل به جایی برای حضور گردشگران فرهنگی داخلی و خارجی شده است. برای بازدید از موزه‌ی ایران باستان می‌توان به خیابان امام خمینی، مجموعه‌ی تاریخی باغ ملی، نبش خیابان پروفسور رولن و خیابان سی‌تیر مراجعه کرد.