نمدمالی؛ از پشم تا فرش

به‌روایت داستان عامیانه که میان نمدمالان سمنان و مازندران مشهور است، پسر حضرت سلیمان، چوپانی بود که می‌خواست از پشم گوسفند برای بافتن پارچه استفاده کند؛ پس از آنکه چندین بار در برآوردن این آرزو ناکام ماند، دست از کوشش برداشت و از روی ناامیدی، پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت، اشک‌ها به درون الیاف پشم راه یافت و آنها را به‌هم چسباند. آنگاه که پسر حضرت سلیمان دریافت از خیساندن و مالیدن پشم، پارچه برایش ساخته شده است، نخستین نمد ایجاد شد. این افسانه گواه آن است که نمدمالی کهن‌ترین شیوه‌ی شناخته‌شده در بافت است و نمد را می‌توان از کهن‌ترین کفپوش‌های دستباف دانست. نخستین و کهن‌ترین نمونه‌ی باقی‌مانده از نمدهای آسیا با طرح و نقشی شگفت‌انگیز را در کاوش‌های گورکان، از شهرهای بسیار کهن منطقه‌ی پازیریک آلتایی، پژوهشگران روس یافتند که به‌صورت پوشش اسب تزیین شده بود و به 400 تا 500 سال پیش از میلاد تعلق دارد. این نمد در عمق یخ‌ها مدفون شده بود و 5/6 در 5/4 متر اندازه داشت. امروزه ساخت نمد در شمال چین به‌طور گسترده متداول است. 4، 5 سده‌ی پیش یونانیان نمد را به مثابه جنس نوظهور و از مردمان آسیایی یاد گرفته بودند.

آنچه نمد را متمایز از فرش می‌کند این است که نمد را نمی‌بافند، بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی می‌شوند. دو ویژگی جعدیابی و پوسته‌ای شدن پشم، امکان تولید نمد را فراهم می‌کند. پشمی که برای تولید نمد به‌کار می‌رود، پشم بهاره‌ی گوسفند با الیاف بلند است.

• ابزار کاربردی تولید نمد:

ابزار کار نمدمالی بسیار ساده و محدود است:
قالب نمد: قالب مخصوصی است از جنس حصیر و یا به‌ندرت گونی به ابعاد مورد نظر.
پشم بز: وسیله‌ای برای زدن پشم که بیشتر به صورت نی است.
قالب‌بند: طنابی است که بر سر آن چند تکه نمد بسته شده و برای بستن قالب به دور آن می‌پیچند.
کلک: چهار شاخ بلندی است که به‌وسیله‌ی آن پشم حلاجی‌شده را روی قالب می‌ریزند و پهن می‌کنند. به این وسیله‌ی چوبی که پنجه‌مانند است، پنجک نیز گفته می‌شود.
تکیژ کمون: پشم حلاجی‌شده را روی تکیژ می‌ریزند تا خاک آن جدا شود.
صابون مخصوص
پشم حلاجی‌شده و در صورت نیاز رنگ‌آمیزی شده.

• طرز ساخت نمد

هر قطعه نمد، به‌طور معمول، یک روزه ساخته می‌شود و نمدمالان اغلب به‌صورت دونفره کار می‌کنند. صبح تا ظهر به حلاجی پشم‌ها می‌گذرد و بعد از ظهر، کار اصلی آغاز می‌شود. به این صورت که ابتدا پشم‌ها را می‌شویند و سپس، پشم‌های شسته‌شده را روی حصیری از جنس نی، خشک می‌کنند. بعد از خشک شدن با چوبی باریک، مانند حلاج‌ها ضربه می‌زنند تا الیاف پشم از یکدیگر جدا و حلاجی شود. بعد از مرحله‌ی حلاجی، پشم را به رنگ‌های دلخواه رنگ‌آمیزی می‌کنند. در مرحله‌ی بعد یک قطعه کرباس را پهن می‌کنند و روی آن قطعه‌ی حصیری را که در اصطلاح قالب می‌نامند، می‌گسترانند. این حصیر مشخص‌کننده‌ی اندازه‌ی نمد است، پشم‌های رنگ‌شده را به‌صورت رشته‌هایی درمی‌آورند و به شکل نقوش گوناگون بر اساس ذهنیات خود شکل می‌دهند. شکل‌ها و نقوشی را که ملهم از طبیعت اطراف‌اند و نمدمالان همانند گنجینه‌ای از پیشینیان خود سینه به سینه به ارث برده‌اند، بر روی حصیر رسم می‌کنند و وقتی نقش‌بندی پایان یافت، پشم حلاجی‌شده‌ی مخصوص متن را به قطر یک سانتی‌متر روی نقوش می‌ریزند. سپس به اندازه‌ی مورد نیاز روی پشم‌ها محلول نیم گرم آب و صابون می‌ریزند و آن را به‌همراه حصیر و کرباس زیرین آن لوله می‌کنند و با طنابی دورش را می‌بندند. به این ترتیب، کار طاقت‌فرسای مالیدن نمد آغاز می‌شود، در این مرحله، ضمن وارد کردن فشار، نمد لوله‌شده را از این سر به آن سر کارگاه می‌غلتانند و هر چند مرتبه، یک بار آن را باز می‌کنند و به آن محلول آب و صابون می‌افزایند تا الیاف بهتر در هم تنیده شوند. چون در ضمن مالیدن نمد، اطراف آن از حدود حصیر فراتر می‌رود، کناره‌ها را تا می‌زنند و روی نمد برمی‌گردانند و بار دیگر نمد را با حصیر و کرباس لوله می‌کنند و عمل مالش را ادامه می‌دهند. برای ورز دادن و مالیدن نمد، پشم لوله‌شده را به جلو و عقب، روی زمین می‌غلتانند. این عمل را با پا و گروهی از نمدمالان با ساعد دست و در حالت خمیده و افتاده روی لوله انجام می‌دهند.
قشر دام‌دار به لحاظ سهولت در فراهم نمودن مواد اولیه‌ی آن بیشتر به ساخت این دست‌بافته اهتمام ورزیده‌اند. مردم مناطق سردسیر از این دست‌بافته برای ساخت انواع کفپوش و بالاپوش و حتی پوشش سکونت‌گاه‌ها مخصوصاً در بعضی از خانه‌های متحرک عشایری بهره می‌برند. علاوه بر این، از نمد برای ساختن زیرانداز، کیسه‌ی خواب، انواع کلاه‌ها، جلیقه، کمربند، فرجی چوپان، جلیقه‌ی بلند، تیغ بر، زین اسب و… استفاده می‌شود.

• نمد ویژگی‌هایی دارد:

رطوبت را از خود عبور نمی‌دهد.
عایق بسیار مناسبی برای سرما و گرما و صدا است.
از استحکام قابل ملاحظه‌ای بهره می‌برد و طول عمر زیادی دارد.
تا حد قابل توجهی انعطاف‌پذیر است.
ابزار تولید نمد ساده، محدود،ارزان و در دسترس است.
زیرانداز‌ها، پوشاک و سایر وسایلی که از نمد تهیه می‌شود، نرم بوده و آزاردهنده نیستند.
خاصیت ایمنی (محافظتی) قابل توجهی دارد، نیش گزندگان و چنگ و دندان درندگان در آن کارگر نیست.
امروزه در شهرکرد و شهر چناران در استان خراسان رضوی، و برخی شهرهای دیگر نمدمالی فعالیت دارد و برخی نمدمالان از دستگاهایی برای تولید نمد استفاده می‌کنند. نمدمالی در مناطق روستایی علی‌آباد کتول، سمنان، گنبد کاووس، کلاله، آق‌قلای گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و بندرترکمن و شهرستان اقلید نیز رواج دارد. طرح و نقوش نمد ترکمنی از بی‌نظیرترین نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهای سنتی کشور به‌شمار می‌رود. نمد ترکمن از انواع مهم و معروف نمد ایرانی بوده که در ترکمن‌صحرا به آن «کچه» گفته می‌شود. ترکمن‌ها به نمدمالی «کچه باسماق» می‌گویند و آن را به‌منظور پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای آلاچیق استفاده می‌کنند. کچه‌های تیره برای فرش کردن کف و دیوار آلاچیق نیز به‌کار می‌رود و این نوع، گاهی دارای نقش‌های تزیینی نیز می‌باشند. بهترین نمد ترکمن مربوط به قوم یموت است و هم‌اکنون نیز بیشتر در مناطق یموت‌نشین رواج دارد، زیرا پرورش و نگهداری گوسفندان نیز در این خانواده‌ها مرسوم است. به دلیل اینکه تولید نمد نیاز به قدرت بدنی فراوان دارد، در بیشتر نقاط ایران، نمدمالی توسط مردان انجام می‌شود؛ اما نمد ترکمن را صرفاً زنان تولید می‌کنند.
نمدمالی کوهستان بیشتر در روستاهای کوهستانی شهرستان‌های گرگان، رامیان، علی‌آباد کتول و مینودشت رواج داشته و در این مناطق به نمد «لمد» گفته می‌شود. قطع و اندازه‌ی تولیدات نمدی استاندارد نیست و بستگی به درخواست متقاضی دارد. نمد ترکمنی به شکل منحنی است و نحوه‌ی اندازه‌گیری آن به وسیله‌ی وجب دست که در ترکمن به قاریش معروف است انجام می‌گیرد.
نمدمالی در میان عشایر کرد رواج دارد. نمد‌مالی در کرمانشاه پیشینه‌ای طولانی دارد که تا 10 هزار سال نیز برآورد شده است. در هنر نمدمالی کرمانشاه، نقوش سنتی و اصیل بر روی قطعات نمدی ایجاد می‌شود. از جمله طرح‌های مرسوم مورد استفاده در نمد می‌توان به شمشیر، تپانچه، بزکوهی، گل ترنج، جقه شاهی، کله قوچی، مرغ، گل، بته‌زین، گنشک، گل نیلوفر و… اشاره کرد. برای ایجاد این نقوش بیشتر از رنگ‌های سیاه، سفید، کرم، سبز، سرخ، قهوه‌ای و همچنین پشم خودرنگ استفاده می‌شود. در میان نمدمالان کرمانشاهی، 75 نوع کلاه نمدی تولید می‌شود. در سال 1391 نمدمالی کرمانشاه در جریان برگزاری هفتمین اجلاس سراسری شورای سیاست‌گذاری ثبت آثار معنوی کشور در شهر شاهرود، در فهرست میراث معنوی مردم ایران ثبت شد.